„Onder Duitse Knoet" wordt opgedragen aan Mevrouw Albert De Cuyper-Robberecht, zonder wiens tussenkomst deze publikatie niet mogelijk zou zijn geweest.

„Blij dat je 'r bent," zei hij met een eigenaardige trilling in de stem.

„Soms problemen, Marcel?" vroeg ik, hem inmiddels onderzoekend aankijkend.

„Ja en neen," zei hij aarzelend.

„Dan toch iets ernstigs?" wou ik weten.

„Zo zou je 't inderdaad kunnen stellen. Maar HIER kan ik er niet over praten. Loop deze namiddag even bij mij langs," fluisterde hij mij in 't oor, ondertussen zeer omzichtig rondkijkend.

„'t Lijkt wel of je op een samenzwering aanstuurt." merkte ik schamper op.

„Wie weet?" replikeerde hij ongewoon vinnig, maar steeds op fluistertoon.

Nu was mijn nieuwsgierigheid kompleet.

„Wat bezielt je toch?" vroeg ik geprikkeld en tegelijk argwanend.

„Straks!" weerde hij af en half gebiedend: „Ik verwacht je om twee uur. ALLEEN! Mijn vrouw zal er niet zijn. dus kunnen wij ongestoord praten..."

Hierop verwijderde hij zich snel. En daar stond ik met het hoofd vol vragen. Ik kon onmogelijk raden wat De Mol in 't schild voerde. Zijn geheimzinnig gedoe intrigeerde en alarmeerde mij tegelijk. Zou het verband houden met de nog prille oorlog? Met die dekselse koster wist je immers nooit vooraf wat er ging gebeuren. Die man stak boordevol verrassingen. Kwam hij bij de gewone dorpsbewoner over als een bescheiden burgermannetje, dan had een jarenlange vriendschappelijke omgang — van in de tijd al dat ik misdienaar werd — mij hem heel anders leren kennen.

Marcel De Mol was een gekultiveerd en kunstzinnig man, tevens een niet onverdienstelijk musicus. Hij hield van poëzie en dweepte onder meer met Alice Nahon, die hij persoonlijk gekend had. Eigenaardig ook dat okkultisme hem ongemeen boeide, een leer die hij, niet zonder sukses trouwens, als amateur beoefende. Al bezat hij niet het talent van een redenaar, toch ging van hem een sterke overredingskracht uit. Hij was ook iemand op wie je kon vertrouwen en wiens vriendschap niet geveinsd was. Achter een schijn-flegme verborg hij een onwrikbare wil.

Het zal dan ook niet verbazen dat ik als jonge kerel bewonderend opkeek naar die man met de frele gestalte en zijn ietwat ascetisch gelaat met daarin die fascinerende ogen.

In een vertrouwelijke bui lichtte hij op zekere dag heel even de sluier van zijn vlaamsgezind verleden op. Het verraste mij niet weinig, toen hij vertelde dat hij van jongsaf een heftig flamingant was geweest, met Rodenbach als zijn afgod. Hij was van dichtbij betrokken bij de oprichting van het Vlaams Nationaal Verbond (V.N.V.). De kopstukken hielden voor dat dit verbond moest uitgroeien tot een strijdbare politieke partij, die de verschopte Vlamingen hun rechtmatige plaats zou doen veroveren in ons verfranst belgenland. VLAAMS en tevens NATIONAAL moest die nieuwe beweging zijn. Niet minder ONGEBONDEN. Daarom werd formeel afgesproken geen steungelden van welke sympatizerende buitenlandse groepering of natie ook te aanvaarden. Het laat zich raden dat hier Duitsland bedoeld werd, waar een sterk nationaal-socialistische partij in volle opgang was. De Mol moest helaas vaststellen dat, alle beloften ten spijt, er toch Nazi-gelden naar de V.N.V.-kas afvloeiden en er dankbaar in ontvangst werden genomen. Dit ergerlijk verraad heeft hij niet genomen. Voor de ogen van de woordbrekers heeft hij daarop zijn partijkaart verscheurd en zo ostentatief te kennen gegeven dat hij zich volledig van hen wou distanciëren. Van toen af koesterde hij een sterk wantrouwen tegen deze misleiders.

Intuïtief bracht ik deze vertrouwelijke mededeling in verband met wat hij mij die namiddag waarschijnlijk zou vertellen.

Het sloeg net twee uur op de kerktoren toen ik met gespannen verwachtingen bij De Mol aanklopte. De koster stond mij blijkbaar op te wachten, want meteen ging de deur open. Zonder mij te groeten, keek hij eerst schichtig links en rechts de straat in en duwde mij dan bij de schouder naar binnen.

„Kom erin en maak het je gemakkelijk. Ik haal ondertussen iets te drinken," zei hij, schijnbaar opgelucht omdat ik toch gekomen was.

Terwijl ik hem onderzoekend gadesloeg, sloot hij zorgvuldig de vóór- en achterdeur en verdween dan in de kelder. Ik kon een gevoelen van onbehagen niet van mij afzetten. Ook mijn gastheer was niet in zijn gewone doen. Ik merkte zulks duidelijk toen hij bij het neerzetten van een limonade opvallend morste.

„Wat bezielt je toch?" vroeg ik nieuwsgieriger dan ooit.

„Zal ik je meteen vertellen. Maar val mij niet om de haverklap in de rede!"

Met een geforceerde glimlach ging ik op zijn verzoek in, daarbij wetend dat ik hem toch met vragen zou bestormen.

„Waarom ik je liet komen?" vervolgde hij met nerveus trillende

oogleden. „Zie je 't verband niet met die pestoorlog?" Doordringend en tegelijk verwachtingsvol keek hij mij aan.

„Zo ongeveer," antwoordde ik wrevelig.

„Best, dan hoeven wij er niet omheen te praten" ging De Mol verder, mijn ongenoegen volkomen negerend.

„Wat behekst je dan wel? Wil je soms op je eentje de Wehrmacht te lijf gaan?" vroeg ik plots verbijsterd.

„Dat niet bepaald. Of toch bijna!" zei hij en een mysterieuze glimlach speelde om zijn mond.

„Je bent gek, man!" wierp ik op.

„Misschien?"

„Wees toch verstandig, Marcel," zei ik hierop verbolgen, „'t Heeft toch geen zin iets tegen die getrainde Hitlersoldaten te ondernemen. Denk aan de gevolgen!"

„Die repliek had ik verwacht," reageerde De Mol gevat. „Je bent dus net zo'n defaitist als de meesten van onze landgenoten en ook overtuigd dat die Blitzkrieg vlug naar zijn einde loopt. Uiteraard met de Moffen als triomfators. Intussen heeft Herr Hitler immers onze mensen lekker in de waan gebracht dat zijn soldaten louter met goede bedoelingen ons land zijn binnengetrokken. Zijn zij niet uitermate vriendelijk?"

Zonder een antwoord af te wachten, ging hij verder met wat sterk als een pleidooi overkwam.

„Inderdaad, in niets lijken zij op hun voorgangers van '14-'18, die het hier nochtans meer dan bont gemaakt hebben. Maar geloof mij, beste vriend," ging hij bezwerend verder, „de huidige Germaanse krijgers, althans de vooruitgeschoven posten, zijn allen geïndoktri-neerden en werden op ons losgelaten, volgepropt met propagandaleuzen. Zij moeten zich als brave jongens voordoen. Beter nog, als ware bevrijders van weet ik veel!"

Nu leek de koster zeer gebelgd. Ik keek hem met angstogen aan, want zo had ik hem nog nooit meegemaakt.

„Maar mij kan dat Teutonengebroed niet beduvelen," vervolgde hij meer en meer opgewonden. „Ik weet van wanten en weiger te geloven aan de zogenaamde onoverwinnelijkheid van de Hitlerhorden. Die ondergaan hetzelfde lot als het roemruchte leger van Keizer Wilhelm 1, dat geef ik je op een blaadje!"

Nu verbeten, en zonder enige kans op tussenkomst, ging hij verder:

„Vele V.N.V.'ers — zowel de misleide idealisten als de opportunisten die nu gatlikkend hun zogenaamde Germaanse broeders nalopen — zullen na de oorlog de rekening gepresenteerd krijgen. Hun politieke rol moet uitgespeeld zijn. Jammer voor hen die zich door edele motieven hebben laten meeslepen. Maar ook zij hebben een les verdiend! Het zal echter onze taak zijn om de bewijzen te

Met priemende vraagogen keek hij mij aan. Intussen gonsde het in

mijn hoofd. Ik was volledig op drift. Als in de verte hoorde ik mezelf stamelen:

„Wat wil je dat ik doe?"

Op De Mols gelaat tekende zich een ontspannen trek af.

„Feitelijk zeer weinig." zei hij. „En er is hoegenaamd geen gevaar bij," voegde hij er snel aan toe.

„Maar goed ook," herpakte ik me, „je moet weten dat ik niet voor het heidendom in de wieg ben gelegd!"

„Hoeft ook niet," zei de koster sussend. „Je opdracht — een groot woord! — zou erin bestaan je onopvallend in het pro-Duitse kamp te infiltreren!"

„Dus een soort dubbelagent spelen? Je vraagt niet weinig. Marcel. Hoe kan dit zonder risico's?" Het angstzweet brak mij overal uit.

„Zo'n vaart loopt het niet," wou De Mol mij geruststellen. „Je laat het te schaduwen volkje duidelijk merken dat deze oorlog voor jou een afgedane zaak is en je zeer positief staat tevenover hun zogenaamde Nieuwe Orde. Als je Nazi-sympatie voldoende overkomt, zullen zij makkelijker tot konfidenties overgaan. Wat je zo allemaal zal vernemen, noteer je getrouw op steekkaarten, waarvan ik je enkele blanco eksemplaren bezorg. De verzamelde inlichtingen zullen wij op het gepaste moment tegen hen uitspelen. Op vlak van de dorpspolitiek! Ja verder gaan wij niet, wees gerust! Maar het spreekt vanzelf dat je die kaarten angstvallig verborgen houdt. Ook voor je huisgenoten, want in deze zaken is voorzichtigheid het opperste gebod. Tevens verwacht ik dat je mij geregeld verslag zal uitbrengen. Wij kunnen dan telkens bespreken wat ons verder te doen staat."

Na deze lange monoloog nam de koster een teug van zijn limonade. Automatisch volgde ik zijn voorbeeld, terwijl ik mij de hersenen pijnigde met honderdenéén vragen. Besluiteloos staarte ik de nu zelfverzekerde koster aan. Die zag mijn radeloosheid en hernam driftig:

„Toch angst? Of heb je twijfels omtrent het nagestreefde doel, ja? Dan vergeet je wat die Moffen hier tijdens de vorige oorlog hebben uitgespookt en hoeveel onschuldige landgenoten zij koelbloedig — vaak op de gruwelijkste wijze— om het leven hebben gebracht. Hitlers volgelingen zijn geen krimp beter, geloof' me. Zij hebben zich weerloos laten oppeppen door die krankzinnige diktator. Hoe dwepen zij niet met hun Uebermenschlichkeit'! Ik verzeker je dat die tirannieke volkstribuun min noch meer streeft naar de overheersing van het Europese kontinent en dat hij hierbij geen volkerenmoord uit de weg zal gaan. Ik heb namelijk Mein Kampf gelezen, zijn bijbel. Bovendien bewijzen de schaarse, maar op hun juistheid gekontroleerde berichten, die ik over zijn terreurbewind heb kunnen opvangen, ondubbelzinnig op zijn demonische geaardheid. Die bezetene zal voor niets terugdeinzen. Hij is de baarlijke duivel, laat je dat voor gezegd. Mocht hij in zijn opzet slagen — en God behoede ons voor die allerverschrikkelijkste ramp — dan kan meteen een kruis gezet worden over godsdienst- en andere vrijheden. Hij rekent genadeloos af met al wie niet voor hem buigt. Zijn koncentratiekampen liegen er niet om!"

De anders zeer rustige koster was totaal buiten zichzelf en zag niet dat ik een hoop vraagtekens had, onder meer omtrent die koncentratiekampen. Hij bleek daartegenover opeens ernstig te twijfelen aan mijn bereidheid tot medewerking. Met de wijsvinger op mij gericht, vroeg hij op schampere toon:

„Welke kant wens je op te gaan? Die van de lauwen? Of die van de kat-uit-de-boom-kijkers? Toch zeker niet die van de kollaborateurs? Of mag ik hopen dat je samen met mij die goddeloze Nazi's een hak zal zetten?"

Onwillekeurig moest ik terugdenken aan wat vader zo vaak had verteld over de wreedheden van de Duitsers tijdens de eerste wereldoorlog.

„Barbaren, je reinste onmensen," noemde hij de Uhlanen en aanverwanten.

En zo was er bij mij onbewust een afkeer gegroeid tegen al wat Duits was. Haast vanzelfsprekend verdacht ik de huidige invallers van dezelfde boosaardigheid. Wat overigens door Marcel De Mol met klem was bevestigd. En die kon het weten. Alleszins beter dan een groentje als ik. Nog even aarzelde ik en besloot dan resoluut:

„Ik doe mee, Marcel, maar op voorwaarde van strikte geheimhouding. In godsnaam geen risico's, je weet nu dat ik geen durfal ben."

„Ik heb mij dus niet in jou vergist," triomfeerde De Mol, terwijl hij met uitgestoken handen op mij toekwam. „Gefeliciteerd met je moedige beslissing en heb vertrouwen. Op mijn diskretie kan je rekenen!"

Hierop haalde hij een flesje wijn boven. Onder mijn luid protest — ik dronk immers geen alkoholische dranken — schonk hij genereus twee roemers vol.

„Op ons eedverbond!" toostte hij.

Alles wat ik vernam uit de mond van wie later zwarten zouden genoemd worden, ook wat derden over hen vertelden, noteerde ik zorgvuldig op steekkaarten. Geregeld bracht ik verslag uit bij de koster die mij telkens loofde voor mijn ijver en inzet.

Toch was ik er niet trots om. Die klikspaanrol stak mij geweldig tegen. Dit liet ik De Mol herhaaldelijk en zeer duidelijk blijken. Met zijn aangeboren overredingskracht kon hij mij evenwel telkens opnieuw overtuigen dat — in de bijzondere omstandigheden die wij toen beleefden en waarin de overweldigers zelfs de meest valse middelen gebruikten om ons volk onder hun juk te krijgen — de verdedigingstaktiek niet altijd volgens normale, zeg geoorloofde spelregels kon toegepast worden.

Marcel De Mol wou mij ook telkens opnieuw in herinnering brengen dat hetgeen ik stiekem vernam en doorspeelde niet per se moest dienen om mensen aan de galg te praten.

„Het is eerder als voorzorgsmaatregel bedoeld,'" zei hij. „Mochten Nazi-handlangers al te driest optreden en medeburgers last berokkenen, dan zullen wij hen dat op het einde van de vijandelijkheden — dat er vlugger zal zijn dan iemand verwacht! — op gepaste wijze aanrekenen. Niet om hen leed te berokkenen. Neen, als kristenen vergelden wij geen kwaad met kwaad. Het zal er ons alleen om te doen zijn hun waar gelaat te tonen en hen op dorpspolitiek vlak uit te tellen. Maar dit alles zegde ik je toch van meetaf. Waarom dan nog skrupules?"

En telkens lukte het De Mol om mij met mijn dubbelzinnige rol te verzoenen.

Het bleek echter al vlug dat de koster andere en grootsere verzetsaspiraties had. Na een goeie maand stelde hij mij voor onze vaderlandslievende aktiviteiten (sic) uit te breiden.

„We moeten onze medeburgers wakker schudden," betoogde hij. „En hen opzetten tegen de verdrukkers en hun misleidende voorspiegelingen. Ook tegen al wie hen hand- en spandienst verleent. Wij moeten onze mensen aantonen dat de bezetters vroeg of laat het masker zullen afwerpen. En wee dan de slachtoffers. Daarom moeten wij verzet prediken. Voor ons is een grootse taak weggelegd!"

„Waarin mag die wel bestaan?" onderbrak ik de geëxalteerde koster.

„Och, wij kunnen zoveel doen," zei hij terwijl er geleidelijk een zekere rust over hem kwam. „Maar laten wij bescheiden beginnen, onder meer door het opstellen en verspreiden van vlugschriften die onze mensen het geloof in de uiteindelijke overwinning kan bijbrengen. Wij zullen hen daarbij trachten duidelijk te maken wat Hitler en zijn kornuiten in het schild voeren. Daarom zullen wij onze goedmenende burgers vragen geduld te oefenen en vooral niet de moed te verliezen, want ons behoort uiteindelijk de zegepraal..."

Marcel De Mol geloofde in zijn opdracht, daaraan viel niet te twijfelen. En als steeds had hij mij in zijn ban.

„Zullen wij samen die pamfletten opstellen? Zal jij ze tikken? Je hebt dat toch op school geleerd, niet?"

Onze koster wist inderdaad dat mij in de handelsafdeling van het Boomse O.L.V.-College de beginselen van het machineschrijven waren bijgebracht.

Mijn antwoord was bij voorbaat gekend. Ik kon die goeie, idealistische sakristein niets weigeren, ook al was het mij bang te moede. Want dat verzetsgedoe moest vroeg of laat op een ramp uitdraaien, vreesde ik.

„Beschik jij over een schrijfmachine?" wou ik van De Mol vernemen. En in mijn binnenste hoopte ik dat het antwoord negatief zou zijn en ik dus van een vervelende, niet minder gevaarlijke job zou verlost worden. Ik vergiste mij jammerlijk, want met iets triomfante-lijks in de stem zei de koster:

„Schrijfmachine? Heb ik inderdaad. In een Antwerpse roepzaal kon ik voor een prikje een oude Remington op de kop tikken."

Glunderend haalde hij dit stuk antiek uit een kast te voorschijn. Tik- en karbonpapier lagen er vlug bij. Zo'n typewriter, een echt museumstuk, had ik nog nooit gezien. Bij het uitproberen, stelde ik vast dat eerst na de derde regel het tikresultaat kon gekontroleerd worden. Dat was dus blindtypen in de werkelijke zin van het woord! Daarbij had die Remington-uit-de-pionierstijd een vreemdsoortig, niet bepaald leesbaar letterkarakter.

„Dat zou wel eens de herkenbaarheid in de hand kunnen werken," opperde ik voorzichtig.

„Och, waarom die argwaan? Wij zullen uiterst behoedzaam te werk gaan. Ons gebeurt niets. Heb nu eindelijk vertrouwen." zegde De Mol met een glimlach die alle vreesgedachten moest wegwerken. En zo was ik dan voorlopig weer gerustgesteld.

Dat onze koster reeds langer met de gedachte speelde om vlugschriften te verspreiden, bleek duidelijk uit het feit dat hij onmiddellijk met een tekst voor de dag kwam en mij vroeg met het tikwerk te beginnen. Ik liet mij niet pramen en startte voor een paar honderd exemplaren. Vijf stuks na mekaar: geen sinecuur. Een volle avond heb ik aan dat karwei besteed. Mijn vingers krampten zowaar.

De Mols lieftallige echtgenote had intussen voor drinken en een zelf gebakken koekje gezorgd. Dan eerst — gek kan dit lijken — besefte ik dat het goede mens door haar wederhelft in vertrouwen was genomen en zij hem klaarblijkelijk steunde in zijn gevaarvolle onderneming. Of zij zich ten volle bewust was van zijn toch onrustwekkende bezigheden, was mij toen niet heel duidelijk. Later zou de brave ziel mij vertellen hoe vaak zij in doodsangst verkeerde en haar man gewaarschuwd en vooral tot voorzichtigheid aangemaand had. Daarbij zou zij hem ook op het hart gedrukt hebben toch zijn grote verantwoordelijkheid tegenover mij niet te vergeten.

Eens de vlugschriften klaar, rees de vraag: „Wie gaat die papiertjes bestellen! Uiteraard bij nacht!"

„Hiervoor moet je niet op mij rekenen," verwittigde ik onze koster gedecideerd.

„Geen probleem," replikeerde deze zelfverzekerd. „Ik vind wel gepaste medewerkers. Wat dacht je trouwens van je broer Louis en je beste vriend, Mieleke Vangelder? Die zijn hiervoor geknipt, zou ik menen. Praat eens met hen. Maar, mocht hun antwoord negatief zijn, dwing ze dan tot zwijgplicht. Zal je?"

Ik heb die beiden gepolst en zonder slag of stoot van hen een onvoorwaardelijk ja gekregen. Zij vonden het gewoon tof met die spookpapiertjes op het nachtelijk avonturenpad te trekken en... een goeie zaak te dienen. Zij beseften zeker niet ten volle welk groot gevaar zij liepen. Of lag misschien juist in het risico de aantrekkingskracht?

Inmiddels had de verzetsmicrobe Marcel De Mol voorgoed te pakken gekregen. Bij die steekkaartengegevens en schamele doordruk-pamfletjes mocht het niet blijven, oordeelde hij. Ook diende onze aktie buiten de eigen gemeente verplaatst te worden.

Gelukkig had hij inmiddels ingezien dat die oude Remington met zijn in het oog springend lettertype ons wel eens fataal kon worden. Hiervoor moest een oplossing komen, meende hij dan zelf.

Die vond hij bij de toenmalige Tisseltse onderpastoor, Hypoliet Seghers. Een fijnbesnaarde priester, die reeds meermaals aan onze koster — in de veilige beslotenheid van de sakristie — zijn afwijzende houding ten overstaan van de ongenode Duitsers en onpatriottische medeburgers had laten blijken.

Op zekere dag nam De Mol hem in vertrouwen. De onderpastoor was eerst verwonderd, nadien laaiend geestdriftig. Hij beloofde onmiddellijk diskrete medewerking. Die konkretiseerde zich in het in bruikleen geven van zijn draagbare schrijfmachine, waarop ik de deels zelf opgestelde vlugschriften op stencil moest overtikken. Op zijn beurt zou hij thuis, met behulp van zijn duplicator, voor de nodige afdrukken zorgen. De uitwisseling van de stencils en het afgewerkt produkt zou telkens in de sakristie gebeuren. Onopvallender en veiliger kon het haast niet.

„Maar jij, Marcel," zei de onderpastoor, „jij zal de aankoop van de stencils en het papier moeten bekostigen, want ik beschik hiervoor niet over de nodige fondsen. Mijn kapelaanswedde is niet bijster groot en de oorlog heeft daarbij mijn karig budget reeds duchtig aangevreten."

Die onbetaalbare medehulp liet Marcel De Mol spoedig toe zijn wensdroom te verwezenlijken, namelijk een verzetsblaadje. De inhoud hiervan was slechts op één doel afgestemd; te weten onze lamgeslagen dorpsgenoten weer bewust te doen worden van hun vaderlandse plicht en hen aan te porren mede de strijd op te nemen tegen wat hij landverraders noemde.

Met genoegen mochten wij konstateren dat ons streven werd gewaardeerd. De uiteindelijke overwinning op de Duitsers werd van langsom minder in twijfel getrokken. De reakties tegen de incivieken kwamen voorzichtig, maar geleidelijk los.

Marcel De Mol moest echter vaststellen dat zijn verzetsbedrijvigheden met heel wat van zijn spaarcentjes waren gaan lopen en hij helaas over geen bodemloze geldkoffer beschikte. Hij vroeg mij of ik toevallig geen betrouwbaar geldschieter kende.

Mijn gedachten gingen onmiddellijk naar oud-burgemeester Staf Baeckelmans, die, samen met zijn familie, op een boogscheut van mijn ouderlijke woning aan het Kanaal van Willebroek een kasteeltje betrok. Hij was de voorzitter van de fanfare waarvan mijn vader, als trombonist, deel uitmaakte. Hij was bovendien de lijsttrekker van een katolieke partij die in sterke oppositie leefde met een andere roomse (fanfare)partij, die meerdere, zich sterk flamingantisch opstellende leden telde. Toevallig had ik vernomen dat die gefortuneerde dorpspoliticus ernstig het plan overwoog om naar Engeland over te steken en zich daar bij het uitgeweken Belgische leger te voegen. Ik liet mij zijn naam ontvallen bij De Mol, die mij hierop dringend verzocht met die oud-burgemeester voeling te nemen.

„Mij goed die naam, al vind ik hem ver gezocht. Hij doet mij trouwens aan een dievenbende denken," zegde ik hierop weinig bemoedigend.

Dan, opeens, wou ik meer horen over die geschikte Puurse uitbouwer.

„Het is een gewezen spion uit de vorige oorlog, een ex-lid van de Intelligence Service en volop betrouwbaar," zei De Mol.

„Waarop wacht je dan om met die man kontakt op te nemen?" ging ik hierop korzelig in.

Na enkele ogenblikken van aarzelen en met een verveelde trek om de mond zei De Mol: „Het gaat om mijn broer Remy, waarmee ik sedert lang in onmin leef."

„Ik zie geen hindernissen. Waarom trouwens? Als je broer voor bedoelde rol inderdaad geschikt is — en zijn spionageaktiviteiten tussen '14-'18 kunnen hiervoor waarschijnlijk borg staan— dan valt mijns inziens het experiment te wagen. Maar wat verwacht je dienaangaande van mij?"

Blijkbaar opgelucht, pikte de koster hierop in:

„Ken je soms iemand in Puurs waarop je staat kan maken en die gebeurlijk als tussenpersoon zou willen optreden?"

„Die ken ik inderdaad! Precies de man die je op het oog hebt," zei ik een tikkeltje zelfvoldaan.

„Schiet op man! Wie is het?"

„Een kollega op het Arbeidsambt in Boom, een beroepsonderofficier uit Puurs, met name Albert De Bondt. Die zit gewoon te hunkeren om met de Moffen af te rekenen. Bestendig heeft hij zijn legerrevolver in de achterzak paraat. Dit alles heeft hij mij verteld, nadat hij in zijn overjas — die samen met die van alle werkmakkers in de vestiaire was opgehangen — een door mij daarin stiekem verstopt vlugschrift had gevonden. Hij heeft mij nadien voorzichtig gevraagd of ook in mijn mantel zo'n pamfletje stak, waarop ik met geveinsde overtuiging bevestigend geantwoord heb. Ondanks mijn dubieuze houding, namelijk vriend van wit en van zwart, blijkt hij mij geenszins te wantrouwen. Hij kent mij nog van uit onze collegetijd en acht mij niet in staat tot zo'n riskante dingen als het verspreiden van illegale vlugschriften, nog minder tot verklikking aan de vijand.

„Hij is inderdaad de man die wij nodig hebben," haakte De Mol op die lange voorstelling in. „Praat vlug met je kollega De Bondt en zorg dat hij de link legt met mijn broer Remy..."

Ik heb niet getalmd om op die wenk in te gaan. Reeds de volgende dag — toen wij rustig alleen waren — sprak ik Albert aan. Die was niet weinig verbaasd dat juist ik met een dergelijk voorstel op de proppen kwam. Dat belette hem echter niet onmiddellijk de hem toebedeelde rol aan te grijpen.

In minder dan geen tijd kreeg hij de toezegging van Remy De Mol, die ook zonder aarzelen gewonnen was voor de uitbreiding van de door zijn broer opgezette mini-verzetsgroep. De familiale vete werd vlug bijgelegd.

Beide broers bespraken onderling hoe de groep op regionale basis kon gestruktureerd worden. Remy stelde voor onverwijld met Londen in kontakt te treden. De oud-spion die in hem herleefde?

„Ik zorg voor de rekrutering en de organisatie in Puurs." zei hij. „Werk jij maar naarstig met je mensen in Tisselt voort. Tracht nog enkele geschikte krachten aan te trekken. Denk er vooral aan dat het mensen moeten zijn die echt geloven in de zaak en daarbij van geen klein gerucht vervaard zijn, want vlug zal er, naast propaganda, ook sabotage op de agenda komen. Probeer ook wapens in handen te krijgen. Wij zullen ze vlug nodig hebben..."

Even moest zijn broer Marcel naar adem happen. Zo'n vaart had hij het niet zien nemen. „Maar wie in de boot zit, moet varen!" konkludeerde hij realistisch en verzekerde zijn broer naar best vermogen te zullen handelen.

Van dan af ging alles koortsachtig in zijn werk. In Puurs werd vlug een stevige kern gevormd. Remy De Mol droeg dra het leiderschap over op de jonge, zeer dynamische Clement Dielis, de Klem voor de vele vrienden. In een mum van tijd wist deze man-met-kruim zich te omringen door een keur van hoofdzakelijk jonge elementen, kerels met moed en daarbij bereid tot het uiterste te gaan. Onder impuls van een biezonder ijverige Klem werden in luttele maanden vertakkingen gelegd in omliggende gemeenten.

Ondertussen ging de verspreiding van het door Marcel De Mol opgezette weerstandsblaadje, dat hij HALLO, HIER DE ZWARTE HAND had getiteld, onverminderd voort. Het ene nummer na het andere zag het daglicht.

Clement Dielis, die zich onmiddellijk als een bekwaam leider had opgeworpen, bleef evenmin stil zitten. Hij stelde een bestuursploeg samen, van wie onder meer deel uitmaakten: de gebroeders Remy en Marcel De Mol, de gebroeders Robert en Albert De Bondt, Georges Van Lent, Jan Maris, Louis Hofmans en Emiel De Cat. Met uitzondering van Marcel De Mol waren het allemaal Puursenaars.

Eén van de eerste beslissingen die deze kern trof was de vereniging uit te bouwen, eerst over de aangrenzende gemeenten en dan daarbuiten. Een intensieve en doordachte ledenwerving leverde leden op uit Puurs, Baasrode, Liezele, Lippelo, Bornem, Hingene, Sint-Amands, Ruisbroek, Londerzeel, Malderen, Merchtem, Boom. Niel, Schelle, Kontich, Brussel en vanzelfsprekend ook uit mijn geboortedorp.

Er werden statuten opgesteld en de strijdzones in de gemeentelijke sektoren ingedeeld met elk een specifieke taak. Puurs — dan het middelpunt van het strijdgebeuren en tevens het belangrijkste in ledenaantal — kreeg inzonderheid de administratieve zaken te regelen, inklusief de propaganda, het verzamelen van inlichtingen en het organiseren van sabotage. De andere sektoren werden een ondergeschikte, maar daarom niet minder gevaarvolle rol toebedeeld.

Het groeiend aantal leden en de gelden die ons belangloos door naamloos gebleven ingezetenen van de streek werden toegespeeld, lieten toe de propagandavoering te intensiveren.

Een hoogtepunt van propagandavoering in het korte bestaan van DE ZWARTE HAND was zonder twijfel de radiouitzending op 21 juli 1941, die meerdere mensen uit het Kleinbrabantse zich nog zullen herinneren.

Het zendpostje — een knappe realisatie van Frans Van Beneden uit Puurs — was in kleine onderdelen gebouwd en als zodanig gemakkelijk te verplaatsen. Meestal gebeurde dit in biervaten, die een werknemer van Staf Baeckelmans — een biersteker met een toer die over meerdere gemeenten buiten Tisselt verspreid was — op een vooraf aangeduide plaats moest bestellen. De brave borst heeft nooit geweten welke aartsgevaarlijke karwei hij zodoende moest opknappen. De nagestreefde voorzichtigheid bij die verplaatsingen was een must, want de radiodetektiediensten van de Wehrmacht bleven evenmin werkeloos.

Voor die memorabele uitzending werd het zendmateriaal overgebracht naar een afgelegen gehucht van mijn geboortedorp. Alle voorzorgen waren genomen om een onverhoedse aanval te verijdelen. Op de meest strategische punten stonden onopvallend medewerkers opgesteld om bij het minste verdachte teken alarm te slaan.

Alles verliep naar wens en op het afgesproken uur begon koster Marcel De Mol op zijn meeverhuisde piano de Brabançonne te tokkelen. Een onoordeelkundig geplaatste mikro was er de oorzaak van dat onze nationale hymne maar bibberend overkwam. Veel zuiverder werd de stem van speaker Albert De Bondt ontvangen in de vele huiskamers, waar honderden, vooraf door vlugschriften op de hoogte gebrachte mensen, met spanning de deels opbeurende en deels ophitsende toespraak beluisterden. Uit vertrouwelijke gesprekken kon nadien opgevangen worden dat deze uitzending een ware opkik-ker was geweest.

Maar naar het oordeel van De Zwarte Hand-leiders was alles wat de groep ondertussen had ondernomen niet voldoende. Onze mensen moesten kost wat kost doordrongen worden van een gerechtvaardigde afkeer tegenover de bezetters en hun handlangers.

Maar wat baatten die mooie intenties aan de uiteindelijke overwinning? Gans de Balkan was door de Duitsers onder de voet gelopen en in Rusland stapelde Hitler de overwinningen op. Zijn Blitzkrieg bracht hem op onvoorstelbaar korte tijd tot aan de poorten van Moskou. Het beleg van Leningrad was in volle gang.

Regionale propagandavoering alleen volstond niet meer volgens de Klem en zijn naaste medewerkers. Daarom besloten zij tot aanbouw van een tweede geheime zender, veel krachtiger dan de vorige. De op levensgevaar verzamelde inlichtingen zouden ermee naar Engeland doorgeseind worden.

Ook sabotage kwam vooraan op de lijst van de verzetsaktiviteiten. Hiervoor werden gewaagde plannen gesmeed en de uitvoering ervan in detail bestudeerd.

Maar plots brak de eerste schakel van de moeizaam gesmede keten. DE ZWARTE HAND kreeg in september 1941 een ernstige verwittiging dat de groep in zijn geheel bedreigd werd. Twee leden, Bertje De Mul uit Ruisbroek en Joske Thijs uit Puurs, werden op heterdaad betrapt bij het verspreiden van vlugschriften en prompt

Tijdens de morgen van 27 oktober 1941 stormde om half negen een motorvoertuig met hels lawaai de binnenplaats op van het toenmalige Mechelse Arbeidsambt, waarnaar ik enkele maanden voordien mijn overplaatsing had gekregen.

„Weer één of andere op snelheid beluste Duitse gek," zei mijn kollega-gebuur op minachtende toon. Ikzelf dacht aan heel wat anders dan snelheidsmaniakken. Ditmaal kon het wel eens om mij te doen zijn!? De gevangenneming van het groepje weerstandsmakkers veertien dagen voordien was zeker niet vreemd aan deze sombere veronderstelling.

Mijn vrees bleek maar al te gegrond. Geen vijf minuten nadat het motorgebrom was stilgevallen, werd ik in het bureau van de direkteur geroepen en er onmiddellijk gekonfronteerd met een ietwat slungelachtige, maar beslist niet kwaadaardig uitziende Feldgendartn. Beleefd en haast verlegen nodigde hij mij uit hem naar de Kriegskom-mandantur te volgen. Buiten deed hij mij teken op de duozitting van zijn moto plaats te nemen. In één ruk was hij gestart en slingerde hij zich met een roekeloze vaart over het binnenplein en langs de nog sluimerende straten van de bisschopsstad.

In de hoofdstraat, vlak tegenover de Kommandantur, gooide hij plots de remmen dicht. Hij wipte van de moto. greep mij bij de schouder en duwde mij zacht een wachtkamer binnen. Daar schoof hij een stoel bij en nodigde mij uit daarop te gaan zitten. De twee aanwezige soldaten — blijkbaar afgeloste wachtposten — gaf hij een stille wenk en verdween hierop uit de kamer.

De eerste minuten verliepen in stilte. Het werd een soort wederzijdse verkenning. Eén van de soldaten zou als eerste het ijs breken. Hij wou weten waarom ik werd opgepakt. Die vraag was eerder uit nieuwsgierigheid bedoeld, kon ik merken.

Het lag voor de hand dat ik niet met de waarheid op de proppen zou komen. Ik scheepte hem daarom af met het smoesje dat ik de avond voordien, na het sluitingsuur, in een herberg op dansen werd betrapt en mijn identiteitskaart had moeten afgeven.

„Ik zal nu vermoedelijk dit onmisbaar officieel dokument terugkrijgen, mits een boete en een bolwassing," opperde ik schijnbaar beschaamd.

Mijn fantasietje ging er blijkbaar in, want beide soldaten begonnen spontaan en argeloos te lachen. Zij knikten mij zelfs geruststellend toe.

Ondanks het precaire van mijn toestand moest ik meelachen.

vooral omdat ik niet eens kon dansen en nog nooit een herberg had

bezocht.

Van lachen kwam een gesprek dat dra kwasi intieme allures aannam. Er werden zelfs wederzijds foto's getoond en samen staken wij een sigaret op.

Plots werd de deur opengerukt en kwam een kolos van een Feld-webel met kaalgeschoren Pruisische kop het lokaal binnengestormd. Hij snauwde mij toe sofort in het gelid te gaan staan en die verdammte Zigarette weg te werpen.

Wie het ergst onder de indruk van deze stormachtige entree was, die twee Wehrmachtsoldaten of ik, blijft een open vraag.

Even keerde de brullende Feldwebel zich van mij af en schoot verbolgen uit tegen mijn slungelachtige arresteerder, die even na zijn baas het wachtvertrek was binnengekomen. De Pruisische kop wou Donnerwetternochmal van zijn ondergeschikte vernemen waarom hij der Belgiër, solch ein Bösewichter niet geboeid daarheen had gebracht. En in al mijn angst had ik ocharme medelijden met die jongen.

Maar na dit korte intermezzo kreeg ik helaas opnieuw de volle aandacht. Bars kommandeerde de Feldwebel mij hem vooraf te gaan naar zijn bureau, dat gelegen was op de eerste verdieping van het voormalige directiegebouw van de Mechelse gas- en elektriciteitsmaatschappij, waar toen de Kommandantur onderdak had gekregen.

Die Pruisische kop wou mij liefst onmiddellijk doen bekennen dat ik lid was van diese heroïsche SCHWARZE HAND, zoals hij smalend zei.

Bekennen wou ik allerminst. Maar daarom kwam het er nu op aan sterk te blijven en mij — door alle angsten heen — onschuldig voor te doen. Doch vlug zou blijken dat ik ditmaal met geen brave Wehr-machtsoldaat te doen had.

„Een officier van de Feldgendarmen laat zich niet in het ootje nemen," gaf die would-be Bismarck mij met nadruk te verstaan.

Na mijn herhaald ontkennen ging hij tot krachtdadiger middelen over. Hij greep mij bij de halsboord en draaide die derwijze dat ik vreesde te zullen stikken. Intussen had hij niet opgehouden mijn hoofd kort en krachtig tegen de muur te stompen. Hierbij kwamen mij de tranen in de ogen. Ik werd bovendien door een panische angst aangegrepen, wat die Feldwebel alleen maar kon aanmoedigen.

Op het moment dat ik vreesde te zullen begeven, werd er plots en nadrukkelijk aan de deur geklopt. Mijn beul keek verstoord op en liet mij los.

Op zijn „Herein!" meldden zich twee Mechelse politieagenten. Zij kregen bevel in de brouwerij... aan de Befferstraat een zekere ... op te halen en voor te leiden. Zowel de naam van de brouwerij als deze van bedoelde persoon was fluisterend uitgesproken en daarom niet tot mij doorgedrongen. Maar ik kon wel vermoeden dat het hier om de brouwerij Chevalier Marin en de aldaar werkende dorpsgenoot Louis Alewaters ging.

Op een snauwend „Heraus!" van mijn ondervrager verwijderden de agenten zich. Die Feldwebel nam daarop rustig plaats aan zijn bureau en maakte — gelukkig voor mij — geen aanstalten om het verhoor verder te zetten. Wel dwong hij mij in de hoek te gaan staan, met het aangezicht naar de muur gericht.

De minuten verliepen in een tergende stilte die plots onheilspellend werd verbroken door hernieuwd geklop aan de deur. Op een bits „Herein!" van de Feldwebel leidden de twee Mechelse wetsdienaars een bleke Louis Alewaters binnen. Ik had mij dus niet vergist!

Toen deze mede-Tisseltenaar mij bemerkte, tekende zich plots een hatelijke grijns op zijn gezicht af. Zijn ogen konden niet liegen. Die jongen dacht min noch meer:

„Sm..., jij hebt mij verklikt! Wacht maar, mijn beurt komt nog wel!"

Later, toen hij beter wist, zou hij er eens deugdelijk om lachen.

Hier wil ik terloops wijzen op de pijnlijke situatie waarin verzetslieden zich bevonden die tot een dubbele rol waren gedwongen en vaak als verraders werden beschouwd. Ik waag het een parallel te trekken met Vlamingen die zich tijdens de vijandelijkheden eerlijk hebben ingezet voor hun volk, maar achteraf ook als gemene verraders werden gebrandmerkt en met repressiemaatregelen beloond.

Het verhoor van dorpsgenoot Louis Alewaters beperkte zich gelukkig slechts tot enkele formaliteitsvragen. En dan klonk het voor ons beiden:

Wij werden achteraan in een personenwagen geduwd. De Feldwebel nam plaats aan het stuur. Naast hem zat een Feldgendarm, het gezicht naar ons toegekeerd en een mausergeweer in aanslag. Neen, geen pistool, maar een geweer met een lange loop. Gewoon potsierlijk!

In hoge snelheid raasde de wagen door de haast verlaten Mechelse straten. Wij verlieten de stad langs de Gentsesteenweg.

„Dus richting Willebroek? Misschien naar Het Fort van Breendonkl God neen, dat toch niet," flitste het door mijn hoofd terwijl ik door een beklemmende vrees overvallen werd.

Mijn stille hoop langs Tisselt te rijden en nog even mijn ouders en naaste verwanten te groeten, ging vlug in rook op. Wij raasden door Blaasveld en het zich voor de jaarmarkt opmakende Willebroek. Daar verminderde de wagen even in snelheid en schoot dan plots de Dendermondsesteenweg op.

Het tieren en de huilende bevelen echoden veelvoudig in de holklinkende gang en sneden door merg en been. Zij kwamen mijn angst nog beklemtonen, angst die reeds zo groot was door de voorkennis van de meedogenloze behandeling die de gedetineerden

op dit fort ondergingen. Ik wist inderdaad uit goede bron wat al verschrikkelijks er zich achter die grauwe, meterdikke muren afspeelde.

Op het fort was ik ook getuige van de diepe vernedering die onze goeie koster er moest ondergaan. Hij werd klaarblijkelijk die dag voor verhoor naar dit bastion overgebracht. De honger en niet minder de mishandelingen hadden hem reeds erg getekend. Haast onkennelijk was hij geworden met de ingevallen wangen, de verdwaasde, uitpuilende ogen en een ruige meerdaagse stoppelbaard. Blootvoets moest hij op en neer gaan in een insprong van de lange gang, waar ik en een aangroeiend groepje Zwarte Hand'ers stonden opgesteld. Telkens een officier voorbijkwam moest De Mol halt houden, in gelid springen en luidkeels roepen:

Het beeld van koster De Mol daar in die akelige fortgang zal ik wel nooit vergeten.

Rond halfvier in de namiddag bleken Herr Wijss en Hen De Bodt uiteindelijk genoeg genoten te hebben van die treurige klucht. Plots was het gedaan met de lijfonderzoeken en de identificatieformaliteiten, die telkens waren gepaard gegaan met sadistische pleziertjes. Wij werden in ijltempo naar de middenkorridor gedreven.

„Nu de verdoemenis in," dacht ik, terwijl mij — nog meer dan tevoren — het angstzweet uitbrak.

Maar, o wonder, wij werden niet in het fort gestuurd, maar wel naar het voorplein, waar legerwagens ons stonden op te wachten. Met een welgemikte trap onder de broek vlogen wij de nochtans hoge voertuigen op. Wij werden er door twee grijnzende Feldgendarmen opgevangen en een plaats aangewezen op de geïmproviseerde banken.

„Wat nu?" vroeg ik me verward af. En hoop streed met vrees.

Toen alle gevangenen een plaats hadden gekregen, klonk een schril fluitsignaal. De legerwagens zetten zich tergend traag in beweging. Stapvoets reden wij de valbrug over. Op de Dendermond-sesteenweg zwenkten ze rechts de rijksweg op, richting Antwerpen.

De vreugde die mijn makkers en ik bij het verlaten van dit fort voelden, was niet te beschrijven. Het leek ons of wij de vrijheid tegemoet reden. Wij lachten en praatten er maar op los. Een paar lotgenoten begonnen warempel te zingen. En de Feldgendarmen lieten begaan...

Na korte tijd milderde de vreugde en drong de realiteit tot ons door: wij bleven gevangenen...

En zo konden wij het meemaken dat onze bewakers het lot van hun gevangenen ondergingen en nu eveneens konden mediteren over de vergankelijkheid van de vrijheid. Het gaf ons een zeker gevoel van leedvermaak.

De opvolgers van Leutnant Zinke en Co waren zeer goed de les gespeld. Zij probeerden mekaar in gestrengheid te overtroeven. Eén onder hen muntte uit in barsheid: Peter! Hij had het uitzicht van een dronkelap, die hij waarschijnlijk ook was. Met schorre, nijdige stem slingerde hij ons — tijdens het toegemeten wandelkwartiertje of bij welk kontakt ook — de schunnigste dingen naar het hoofd. Iedereen was bang voor Peter. Ik niet het minst. Wat nu volgt moet dan ook gezien worden in het licht van deze vrees.

Het gebeurde op de vooravond van Kerstmis 1941. Wij zaten met zijn zessen reeds een paar uren achter dubbel slot te mijmeren over vervlogen kerstfeesten.

Omstreeks acht uur werd de stilte van de cel bruusk verstoord door knarsen van het slot. De deur werd met een ruk geopend en vóór onze angstig-verbaasde ogen verscheen de dierlijke tronie van Peter-de-verschrikkelijke. Even bleef hij weifelend staan om dan resoluut de cel binnen te stappen.

„Du," richtte hij zich tot mij, de wijsvinger op mijn borst geplant. Hij pauzeerde even als wou hij die du sterker tot mij laten doordringen.

Hierin slaagde hij maar al te wel. Het angstzweet begon mij overal uit te breken. In verbeelding zag ik mij reeds als gijzelaar voor een executiepeloton geleid. Waarom anders kwam die duivelse Peter zo laat nog in de cel en sprak hij juist mij aan?

„Du," hernam hij, nadrukkelijker dan de eerste maal, en wachtte weer even. Middelerwijl fixeerde hij mij met doordringende ogen.

Ik was zo door angst aangegrepen dat ik die wreedaardige Peter mij als in een onwezenlijke verte voor de derde maal met „Du" hoorde aanspreken.

Wat dan volgde, drong slechts langzaam en onvolledig tot mij door:

„Du — na ja — du bist doch Lehrer?"

Mijn talmen met een antwoord werd door de gevreesde cipier blijkbaar verkeerd geïnterpreteerd. Bits vroeg hij: „Na, bist du denn kein Lehrer?"

Druppelsgewijs vond mijn bloed de weg naar de aders terug. Stukje bij beetje begon ik te beseffen dat die terreurzaaiende man mij niet kwam ophalen voor terechtstelling, maar — God, hoe was dit mogelijk? — per se wou weten of ik een schoolvos was...

Mijn angst sloeg plots om in lachen, eensdeels omdat ik toch niet zou doodgaan en andersdeels om het gekke van de situatie: een bewaker die zich — tegen alle regels in — na zes uur 's avonds in een cel waagde om van een gevangene te vernemen of hij onderwijzer was.

Ik moest uiteindelijk wel ontkennend antwoorden op Peters vraag. Deze kon moeilijk zijn ontgoocheling en wrevel verbergen. Geleidelijk zou echter de grimmige trek van zijn gezicht verdwijnen.

„Na, gut denn!" liet hij zich na enkele ogenblikken ontvallen en begon meteen een babbeltje dat vlug eigenaardige allures aannam.

Op een bepaald moment onderbrak hij zijn praatje en verwijderde zich even uit de cel. Hij wou zich duidelijk vergewissen of er geen onraad was in de vorm van een kontrolerende overste. Dit bleek niet het geval te zijn, want kennelijk gerustgesteld stapte hij weer de cel binnen. Met de vinger op de mond, om aan te duiden dat hetgeen hij ging zeggen strikt vertrouwelijk was, begon hij op fluistertoon:

In één adem had hij deze korte zinnen uitgestoten. Even bekeek hij mij met een blik van: „Had jij zeker niet verwacht?"

Daarop begon hij erop los te praten. Zo had hij het onder meer over ondermijnende akties in de schoot van de Wehrmacht en over een gistend verzet tegen Hitler en zijn trawanten bij meerdere van zijn landgenoten. Het waren konfidenties die hem, bij gebeurlijke loslippigheid van onzentwege, fataal hadden kunnen worden. Maar volgens zijn zeggen had hij volle vertrouwen in ons. Hij voelde daarbij op deze vooravond van Kerstmis een sterke behoefte om zijn gemoed te luchten en ook gedreven te zijn tot enige restitutie voor het onrecht en onheil dat ons werd aangedaan.

Het was al over tienen toen hij zijn ontboezemingen even onderbrak en naar zijn uurwerk keek.

„Schon spat," murmelde hij. „Gibt gar nichts. Gehe Ihnen etwas zum fressen und zu trinken holen. Geduld!"

Daarop liep hij de cel uit, recht naar beneden. De deur liet hij open staan. En wij keken elkaar niet begrijpend aan...

Lang bleven wij niet in het ongewisse. De armen volgeladen met koekjes, snuisterijen en... een fles heuse wijn, kwam Peter ons verrassen.

Schijnbaar onverschillig legde hij deze rijkdom op de tafel neer en deed ons teken toe te tasten en... op zijn gezondheid te toosten.

Zo is deze neerslachtig begonnen kerstavond geëindigd in een uitzonderlijke stemming, waaraan die naar het hoofd stijgende wijn zeker niet vreemd was.

Tot omstreeks middernacht is Peter bij ons gebleven. Ik herinner mij nog best zijn afscheidswoorden:

Ik heb mij nadien vaak afgevraagd hoe het verder verlopen is met deze hoogst merkwaardige bewaker, die mij eerst dodelijk had doen schrikken en nadien een onvergetelijke kerstreveillon bezorgde.

Ik voelde met groeiende angst de dag naderen waarop de SIPO mij aan een verhoor zou onderwerpen. Veel Zwarte Hand'ers hadden reeds hun beurt gekregen. De verhalen die over hun ondervraging de ronde deden, waren alle even onheilspellend. Ik begon van langsom meer en meer te twijfelen aan de deugdelijkheid van het met broer Louis en Mieleke Vangelder bedachte smoesje. Ik durfde niet meer geloven dat geroutineerde en voor geen enkel middel terugdeinzende Sicherheitspolizisten er zouden intrappen.

In deze gemoedsgesteltenis werd ik einde februari 1942 op een voormiddag uit mijn cel gehaald, als een boef in de handboeien geklonken en met een pijlsnelle wagen naar het SYPO-hoofdkwartier gevoerd.

Dit zenuwknooppunt van de Duitse veiligheidsdiensten in Antwerpen was ondergebracht in een riante villa, gelegen aan de statige de la Faillelaan in het Nachtegalenpark, ergens in de omgeving van De dikke Mee. Uiterlijk onderscheidde deze herenwoning zich in niets van de andere. Binnen was het echter geheel anders gesteld. Althans in de kelderverdieping, waar meerdere cachotten en een folterkamer waren ingericht. In één van deze cachotten werd ik voorlopig opgesloten. Slechts voor korte tijd, want reeds na enkele minuten leidde een jonge SS'er mij snauwend een slaapkamer binnen. Ik bevond mij daar alleen en kreeg er ruimschoots de tijd om rond te kijken. Zo merkte ik dat er, buiten het geëigende meubilair, nog een kleine tafel met een draagbare schrijfmachine en een bijhorende stoel aanwezig waren.

Hoe lang ik daar — kapot van de zenuwen — heb moeten wachten, weet ik niet. Wel herinner ik mij duidelijk dat plots een magere, ietwat bleke man van om en rond vijfentwintig jaar de kamer kwam binnengestapt. Zonder enige notitie van mij te nemen, ging hij achter het tafeltje zitten. Hierop haalde hij demonstratief uit de lade een vijftal karwatsen van diverse vorm en maat boven. Zijn dienstrevolver legde hij binnen handbereik vóór zich neer. Dan keek hij mij even aan en lachte cynisch bij het zien van mijn angstogen. In kapmes-Duits gebood hij mij de overjas uit te trekken. Daar ik geen kapstok zag, wou

ik dit kledingstuk op het bed leggen. De schrale man oordeelde er anders over. Met de loop van zijn revolver op mij gericht dwong hij mij boven op mijn overjas te gaan staan. Ik heb geen ogenblik geaarzeld om dit bevel uit te voeren. Mijn benen trilden als een espeblad.

Na die intimidatiepoging, die inderdaad haar effekt niet had gemist, oordeelde de man dat ik rijp was voor ondervraging.

„Je doet best maar onmiddellijk toe te geven dat je lid bent van DE ZWARTE HAND" begon hij op scherpe toon.

Bekennen wou ik drommels niet en schudde daarom heftig neen met het hoofd, terwijl ik het inmiddels haast bestierf van de angst.

Mijn ontkenning viel vanzelfsprekend niet in goede aarde bij die SIPO-man. Akelig dreigend met één van de karwatsen drong hij daarop giftig aan maar vlug toe te geven.

„Je vermijdt er een boel narigheden mee," zei hij temend.

Ondanks mijn angst bleef ik ontkennen en wou hem overtuigen dat alles op een misverstand moest berusten. Ik bezwoer hem te geloven dat mijn vriendschap met koster De Mol blijkbaar verkeerd geïnterpreteerd werd en dat...

Even glimlachte de ondervrager en knikte mij aanmoedigend toe. Hij dacht zowaar dat ik er mij ging inpraten.

„Daar ligt mijn kans," hoopte ik en begon te vertellen:

„Ik ben als jonge snaak een paar jaar misdienaar geweest en heb zo De Mol leren kennen. Nadien zijn wij vrienden gebleven. In de beginmaanden van de oorlog heeft hij mij gevraagd de ultra-flaminganten in ons dorp, namelijk tegenstanders van de politieke partij waartoe mijn vader behoorde, goed te observeren en nota te nemen van hun gedragingen en uitlatingen, die wij — bij de eerste naoorlogse gemeenteraadsverkiezingen — tegen hen zouden uitspelen. Ik ben op dit — mij totaal onschuldig lijkend — verzoek ingegaan. Ik zag het louter als dorpspolitiek."

De onderzoeksrechter bleek aan mijn persoontje noch aan wat ik vertelde aandacht te schenken. Hij had schijnbaar meer oog voor zijn puntig geknipte vingernagels.

Vertwijfeld en met alles wat ik nog aan overredingskracht kon opbrengen, ging ik verder:

„Toen koster De Mol mij nadien het voorstel deed om aan te sluiten bij wat hij een verzetsgroep noemde, heb ik kategorisch geweigerd hieraan mee te doen, onder voorwendsel dat zo'n gevaarlijke dingen mij afschrikten en ik hoegenaamd geen moeilijkheden met de bezetter wenste. Ik ben trouwens daarop alle kontakt met hem gaan schuwen," besloot ik mijn verhaal.

Met bevreesde en tegelijk hoopvolle ogen bekeek ik de SIPO-man. Die schoot plots tegen mij uit, terwijl hij weer met een karwats dreigde.

„Nu ga ik door de knieën," flitste het mij door het hoofd en ik deed haast in mijn broek van angst.

Wat dan gebeurde zou best een sequentie uit een suspensfilm kunnen zijn. Inderdaad, toen de man met de puntige vingernagels met de aframmeling wou beginnen, ging plots de deur open en stormde een SS-officier, een vent als een boom, de kamer binnen.

„Was ist denn los hier?" richtte hij zich bars tot mijn ondervrager die geschrokken de karwats op de tafel neerlegde.

„Die rotkerel houdt mordicus staande dat hij geen uitstaans heeft met De Zwarte Hand," gaf hij op haast verontschuldigende toon ten antwoord.

De onderzoeksrechter stamelde mijn familienaam.

„Dass stimmt, sein Bruder auch nicht!" replikeerde de officier.

Het onverhoopte was geschied! Die Himmlerdiscipel had klaarblijkelijk mijn broer ondervraagd en diens verzinsels geloofd. Misschien omdat die een beter leugenaar was dan ik?

Wat daarop volgde, is vlug verteld. Mijn ondervrager aanvaardde zonder meer de uitspraak van die officier — kennelijk zijn chef — en begon woordelijk het verhaaltje dat ik moest overdoen op een vooraf in de schrijfmachine gestoken vel papier te typen. Nadien bood hij me zelfs een sigaret aan en verzocht mij — bijna onderdanig — het rapport door te nemen en het na goedkeuring te ondertekenen. Met een hart zo klein als een boon heb ik de tekst overlopen en er dan bevend mijn handtekening onder geplaatst.

Hoe het niet tot een konfrontatie kwam met diegenen die aan de basis van mijn arrestatie lagen, is mij nooit duidelijk geworden.

Met dezelfde wagen die mij naar het gevreesde SIPO-hoofdkwartier had gebracht, werd ik naar de Begijnenstraat teruggevoerd. Ditmaal ongeboeid! De begeleider, een keurige heer, liet mij verstaan dat mijn invrijheidsstelling slechts een kwestie van dagen was.

Midden maart 1942, na een verblijf van omstreeks vijf maanden aldaar, zouden alle Zwarte Hand'ers de Begijnenstraat verlaten. Ik was tegelijk opgelucht en een tikkeltje weemoedig, hoe paradoksaal dit ook moge klinken.

Het was een drukte van jewelste die morgen vóór ons vertrek. Wij werden met zijn honderdennegen samengebracht op de gelijkvloerse middengang van de gevangenis. Daar werden wij tot onze grote verbazing terug in het bezit gesteld van de vooraf ingeleverde persoonlijke zaken (sierringen, uurwerken en portefeuilles-zonder-geld). Hierdoor ontstonden de dolste geruchten. Voor sommigen wees dit zonder meer op onze vrijlating. Voor anderen op een verplaatsing naar een of ander detineringsoord in België of wie weet in Duitsland?

Na korte tijd vertrok de trein en langzaam ontspanden de gezichten van de bewakers. Zij lieten ons toe onderling te praten en zelfs ongestoord in de wagon rond te lopen. De handboeien dwongen ons echter de wandelingen met zijn tweetjes te maken. Wij vonden het leuk.

Het weerzien na maanden van sommige vrienden gaf aanleiding tot levendige begroetingen en uitwisseling van ervaringen.

De Feldgendarmen bleken op de duur ook spraakzaam te worden. Ongevraagd deelden zij ons de plaats van bestemming mee: de centrale gevangenis van Sint-Gillis (Brussel). Maar wat ons daar te wachten stond, wensten — of mochten — zij niet verklappen.

De treinreis van nagenoeg veertig minuten was natuurlijk veel te vlug voorbijgegaan. Wij hadden nauwelijks van het kleine stukje schijnvrijheid kunnen proeven.

In het Brussels Noordstation stonden er legerwagens om ons op te halen. Wij werden er inderdaad mee naar de voornoemde gevangenis gevoerd.

Net als in de Begijnenstraat bestond in Vorst het bewakingspersoneel uit Wehrmachtsoldaten die van frontdienst ontslagen waren. Hun chef, een atletisch gebouwde Stabsfeldwebel met pioenrood gezicht, was een bruiaap. Wij zouden echter vlug ondervinden dat hij niet tot het kwaadste soort behoorde. Brullen deed hij trouwens alleen als er oversten in de buurt waren. Hij bracht mij Peter uit de Begijnenstraat in herinnering.

Het vrouwenprison van Vorst is van heel wat recentere datum dan zijn soortgenoten uit Antwerpen en Sint-Gillis. De gangen en de cellen gaven er een minder sombere indruk. Het voedsel werd er ons weliswaar even schaars toebedeeld dan in de Begijnenstraat, maar was alleszins appetijtelijker toebereid.

Wij kregen er helaas Brief- und Packetsperre, waardoor alle kontakt met onze familie en de buitenwereld verbroken werd. Wij hebben dit als zeer pijnlijk aangevoeld. De honger deed er zich ook in sterkere mate gevoelen door het wegvallen van het supplementair voedsel uit de veertiendaagse pakjes van huis.

Maar het verbluffend menselijk aanpassingsvermogen zorgde er voor dat wij vrij spoedig over die tegenslagen heenkwamen, mede door het feit dat deze gevangenis menige verrassing en daarmee gepaard gaande afwisseling in petto hield.

Er was vooreerst het wandelplein voor de vrouwelijke gedetineerden, die wij door ons celraampje konden bespieden. Wij ervoeren telkens een — noem het erotisch — genot die vrouwen tijdens hun wandelkwartiertje te kunnen observeren en ze stiekem goeiedag toe te wuiven. Tussen hen liepen er van alle slag, zowel beroepsmisdadigsters als politieke delinkwenten. Eén van hen was de beruchte Luikse gifmengster, la veuve Becker.

Die biecht verliep in vrij ongewone omstandigheden. De monseigneur had plaats genomen in de vooraf ontruimde cellen. Beurtelings mochten de bewoners binnengaan en voor hem neerknielen. Op zalvende toon zegde hij dat het niet nodig was onze fouten op te sommen, daar hij toch niet twijfelde aan onze goede intenties. Met een zegenend gebaar schonk hij ons in naam van God algemene vergiffenis voor onze zonden.

Ik kon echter niet aan de verleiding weerstaan hem te vragen of verzetsaktiviteiten, die soms ernstige materiële, morele en lichamelijke schade berokkenden, ondermeer aan zijn landgenoten, als zonden te beschouwen waren. Hierop antwoordde hij sereen-glimlachend, maar niet minder gevat:

„Vaderlandsliefde is recht en plicht van elk staatsburger. Al wat in funktie van die liefde wordt gedaan, kan nooit slecht zijn..."

Als bekroning van zijn bezoek droeg monseigneur Gramann voor ons het misoffer op. Niet in de gevangeniskapel — die was voor ons blijkbaar taboe — maar wel in onze drie-verdiepingen-tellende vleugel. Wij konden het misgebeuren volgen, rechtstaande vóór de cel. Koster Marcel De Mol was opgevorderd de mis muzikaal op te luisteren op een voor de gelegenheid aangevoerd harmonium. Wij kregen evenwel formeel verbod tot zingen.

Het waren ontroerende momenten die kulmineerden in een bruisende Brabançonne, die onze koster — in een vlaag van overmoed — na het Ite missa est liet weergalmen. Zonder afspraak, eerst schuchter en nadien uit volle borst, hebben wij onze nationale hymne meegezongen.

De bestraffing van deze euvele daad bleef gelukkig uit. Moet dit toegeschreven worden aan een verregaande laksheid van onze bewakers? Of waren die lui helemaal niet bekend met ons Vaderlands lied! Monseigneur Gramann had de situatie evenwel door en beloonde onze durf, niet het minst deze van koster De Mol, met een fijne glimlach.

De tweede ontmoeting-om-nooit-te-vergeten greep plaats op 25 juni 1942, precies op de dag vóór onze afreis naar Duitsland.

Langs de zusters-bewaaksters om hadden wij kennis gekregen van dit vertrek. Hen Stabsfeldwebel had hen dit vertrouwelijk meegedeeld en daarbij sterk op het hart gedrukt hierover als vermoord te zwijgen. Wat deze durvende nonnen — waarschijnlijk terecht — als een uitnodiging tot praten hebben aangezien. Onmiddellijk werd Mielekes oudste zus van het feit in kenis gesteld.

Door de wetenschap van onze verplaatsing naar het vijandelijke Duitsland heerste er die bewuste dag een grote spanning onder de Zwarte Hand'ers. Die spanning leidde haast tot een explosie tijdens ons laatste Vorstse wandelkwartiertje. In hun opgewondenheid vergaten velen de strenge voorschriften als „Fünf meter Abstandt halten! en Ruhe! Ruhe!" Het gevolg was dat meerderen tot straf gedurende een stuk van hun wandeltijd de muurstenen konden tellen.

Buiten de onrust vanwege dit nakend vertrek was er nog de intrigerende aanwezigheid van een bepaalde nieuwkomer.

De aankomst van een nieuweling was op zichzelf reeds een evenement. Die zorgde immers voor een zekere afwisseling en hij had daarbij meestal nieuws bij. Doch dit keer was er meer. Niet alleen omdat die bleu een soutane droeg — priesters waren toen in de gevangenissen geen zeldzaamheid — maar vooral omdat hij deksels geleek op Jozef Cardijn, de voormalige Lakense onderpastoor die later kardinaal zou benoemd worden.

Ik vroeg mij af of het inderdaad om de stichter van de K.A.J. ging. Nieuwsgierigheid — zeker niet mijn grootste deugd — dwong me meer hieromtrent te weten. Ik simuleerde een losgeraakte schoenveter vast te binden en hurkte neer tot die priester voorbijging. Dan sprong ik vliegensvlug tussen hem en zijn volger en probeerde de vijfmeter-afstand te respekteren. Geen van de bewakers had mijn maneuver doorzien.

Onmiddellijk schoot ik mijn eerste vraag af:

„Ben je soms Cardijn?"
„Inderdaad, mijn vriend. Ook kajotter?" kreeg ik prompt ten antwoord.

Daarna ontwikkelde zich een mini-dialoog tussen mij en de grote Cardijn: iets om nooit te vergeten!

Deze fluks stappende zestiger nam geen voorzorgsmaatregelen in tegenstelling met een oude gevangenisrot als ik die het binnensmonds praten beoefende als een volleerd buikspreker. Bij elke vraag of elk antwoord draaide Cardijn zich naar mij om en gestikuleerde daarbij dat het een aard had.

„'t Is reeds de tweede maal dat ze mij te pakken hebben. Bij mijn vrijlating werd ik gewaarschuwd me koest te houden, want anders zou er gedonder komen. Maar ik kon er gewoon niet mee ophouden mijn kajotters te helpen, hoe de Moffen mij ook bedreigden," zei hij met fonkellichtjes in de schalkse ogen.

Ik keek hem bewonderend aan.

„Vasthouden durven ze mij toch niet!" voegde hij er breed-glimlachend aan toe.

En dan zou hij — die steeds ingenomen was met het lot van anderen, vooral de niet-ontvoogde jonge arbeiders — naar mijn toestand informeren. Ik moest hem vertellen over de aanleiding van mijn gevangenneming, hoelang ik reeds in arrest zat en welke mijn toe-komstperspektieven waren.

Precies bij navraag naar de reden van mijn arrestatie kreeg hij zijn eerste vermaning.

„Du solst ruhig bleiben!" riep een bewaker hem toe.

Bij Cardijn resulteerde die verwittiging in een nog bredere glimlach.

Toen hij vernam dat ik, samen met mijn verzetsvrienden, de volgende dag op transport naar Duitsland zou vertrekken, keek hij mij bedroefd aan en poogde mij enkele troostwoorden toe te sturen. Maar inmiddels was de bewaker zijn gebabbel beu geworden en beval Cardijn uit de rij te stappen en zich met het aangezicht naar de muur te wenden. De K.A.J.-voorman verloor er echter de glimlach niet bij. Het deed wel komisch aan, deze jeugdtribuun als een schooljongetje op straf te zien staan.

Niemand was nog zo naïef te veronderstellen dat dit de voorbode van onze vrijlating was. Die Abfahrt aus Antwerpen was een al te duidelijke les geweest. Toch gaven wij er ons niet zo precies rekenschap van dat wij België zouden verlaten voor een duistere bestemming, vanwaar velen nooit zouden terugkeren.

Het weerzien van vertrouwde dingen, vooral van foto's, bracht ons in een kortstondige euforie. Die zou echter snel plaatsmaken voor sombere gedachten. Ginds zou onvermijdelijk elk kontakt met thuis verbroken worden. In Nazi-Duitsland mochten wij niet hopen zusters als in Vorst te ontmoeten.

En ik moest onweerstaanbaar aan vroeger denken, aan de tijd van de vrijheid. Intenser dan voordien. Mijn leven schoof als een film aan mijn geest voorbij. Ik zag in verbeelding moeder nog dieper het hoofd buigen. Ik kon mij duidelijk de trek van onmacht op vaders gezicht indenken. Ik stelde mij voor hoe mijn broers en zussen, die anders zo opgeruimd waren, nu moedeloos en opstandig zouden zijn. In mijn fantasie defileerden ook de gestalten van mijn kameraden voorbij en beleefde ik in een flits ons vaak gezellig en opwindend samenzijn. Ik zag ook mijn geboortedorp, waar ik zoveel kommerloze jaren had geleefd. En niet het minst merkte ik in de geest de droeve blik van mijn meisje in het onbereikbare Breendonk. Het wenen stond mij zeer na...

Op maandag 29 juni 1942 klonk het Aufstehen reeds om vier uur. Koortsachtig pakten wij ons pover bezit bijeen. Af en toe verscheen er nog een zuster aan ons venster om moed en vertrouwen in te spreken. In de koortsachtige stemming van het nakend vertrek leek ons dit minder belangrijk. De sigaretten die zij langs het raam binnengooiden, waren des te meer welkom.

Net als in de Begijnenstraat werden wij in de centrale gevangenisgang samengebracht. Ditmaal kregen wij door lawaaierige Hausknechten een Rodekruispakje met levensmiddelen in de handen gestopt.

„Tast niet te snel toe," maande de Stabsfeldwebel ons aan, „want dit is alle proviand voor een reis die wel eens lang kan duren!"

Niemand kon echter aan de verleiding weerstaan om onmiddellijk een aanval op de inhoud van dit pakje te doen. De bewakers lieten echter begaan. Ook wanneer er iemand een sigaret opstak.

En intussen wachtten wij op de komst van de Feldgendarmen. Klokke zes meldden deze zich met hels Srie/e/gedruis aan. En weer moest ik huiveren bij de aanblik van de plompe helmen, die de half verdoken gezichten een vreesaanjagende indruk gaven. En onwillekeurig moest ik opnieuw aan middeleeuwse roofridders denken.

Bij het verlaten van de Vorstse gevangenis overviel mij niet alleen een gevoel van angst, maar tevens van weemoed. Dit gold blijkbaar ook voor de bewakers die ons met een ondefinieerbare blik nastaarden. Hoe die weemoed te verklaren bij het verlaten van een plaats die zoveel honger, verveling, heimwee en morele vernedering had gebracht? Was het omdat ik mij plots alleen de schone en aangename ogenblikken herinnerde? Inderdaad, niets is vlugger vergeten dan mizeries! Of had ik onbewust een voorgevoel van al het verschrikkelijke dat ons nog te wachten stond? Wie kan het zeggen?

Weer werden wij met legerwagens vervoerd, ditmaal naar het Luxemburgstation in onze hoofdstad die op dit vroege morgenuur in feite nog ingeslapen was. Toch leek zij ons druk en woelig. Kwam dit doordat wij reeds maanden omzeggens levend begraven waren? Feit was dat het minste lawaai, zo onder meer het belgerinkel van een schaarse tram, ons deed opschrikken. Daarbij scheen alles ons zeer snel en gejaagd aan toe te gaan. Fietsers, die er nochtans een matige vaart op nahielden, gaven ons de indruk aan een hoog tempo te rijden. Deze schijn-jachtigheid deed mij warempel vrezen voor later.

Pas vertrokken riep een makker uit:

„Waar hebben we het nu: geen handboeien!"

Wij bekeken mekaar en schoten in een bevrijdende lach. Wel vroegen wij ons af of wij nu minder gevaarlijk waren geworden? Of werd de bewaking sterk genoeg geacht? Hoe dan ook, voor ons had dit ontbreken van boeien een dubbel voordeel. Vooreerst zouden wij

de bijtende pijn aan de pols niet hoeven te verduren en ons gemakkelijker kunnen bewegen. Verder zouden onze familieleden, die wij, langs de Vorstse zusters om, een smokkelbrief hadden bezorgd en hartsgrondig in het vertrekstation hoopten te zien, niet zo schrikken. Wij konden ons best voorstellen hoe akelig het hen moest overkomen ons als boeven aan elkaar geketend te zien.

De korte rit naar het station had voor ons de allure van een uitstap onder vrienden. Welke pret na maanden van afzondering weer met elkaar te mogen keuvelen en de lang opgekropte gevoelens te kunnen luchten!

Naarmate wij het Luxemburgstation naderden, werd het verkeer drukker. De mensen die wij passeerden — hoofdzakelijk arbeiders die zich naar hun werk spoedden — keken eerst verschrikt naar de voorbij razende legerwagens. Wanneer zij ons echter als gevangenen herkenden, maakte hun beangstigende blik plaats voor verbazing en sympathie, die ze ons met allerlei aanmoedigende tekens betoonden. Deze blijken van genegenheid waren voor ons een hart onder de riem. Wij voelden ons een stuk minder verlaten.

Opeens vertraagden de wagens en reden langzaam het station binnen. Reeds van op afstand bemerkten wij een kompakte groep mannen en vrouwen. Allen keken zij gespannen in onze richting. Dit moesten familieleden zijn, dacht ik en een onbeschrijflijk weldadig gevoel overviel mij. Mijn broer sprong recht en riep: ,

„Kijk, onze twee oudste zussen!"

Ik voelde een rilling over de rug lopen. Het bloed steeg mij naar het hoofd. Ik staarde verwezen naar die hoop mensen waarin ik inderdaad die twee zussen ons wenend zag toewuiven.

Dan kwamen de lang ingetoomde gevoelens van heimwee in al hun heftigheid los. Na acht maanden iemand van thuis terug te zien, was te veel. Ik werd haast gek van vreugde. Kon ik toen maar vermoeden welk inferno mij nog te wachten stond?

De dichte groep familieleden barstte plots als een zeepbel uiteen. Enkelen stormden met uitgestoken handen op ons af. Wijzelf gaven door wuiven en uitroepen blijk van ons broos geluk. Ik en enkele makkers wilden uit de wagens wippen en onze familieleden tegemoet lopen. Een sterke formatie Feldgendarmen bracht ons echter met een rauw „Sie sollen ruhig bleiben!" tot de naakte werkelijkheid terug. En meteen realiseerden wij ons dat het niet huiswaarts ging, maar God weet waar naartoe?

Tot onze gelukkige verbazing werden wij niet in goederenwagens opgesloten. Wij mochten daarentegen plaatsnemen in een komfortabel coupé van een eerder modern treintype. Hierdoor begonnen sommigen de hoop te koesteren dat het allemaal niet zo'n vaart zou lopen en wij waarschijnlijk naar Duitsland zouden gevoerd worden

om er in een fabriek of op een landbouwbedrijf tewerkgesteld te worden. Alzo zouden wij over meer bewegingsvrijheid beschikken en ipso facto een betere behandeling krijgen.

De portieren waren pas achter ons dichtgeslagen of daar kwam de trein in beweging. Het stationsuurwerk wees precies zeven uur aan. Lang wuifden wij onze familieleden na. Het schreien stond ons naderbij.

De zwaarmoedigheid na het pakkend afscheid was snel vervaagd en had plaats gemaakt voor een schier ongelooflijke uitbundigheid, die vooral in de hand gewerkt werd door een plotse ommekeer in het gedrag van de Feldgendarmen. Eenmaal buiten het station lieten zij ons — net als tijdens onze overbrenging van Antwerpen naar Vorst — ongedwongen in de wagon rondkuieren en met vrienden onderhouden. Meer nog dan tijdens onze vorige treinreis moesten wij vertellen en... pronostikeren. Ook zingen deden wij. En niet een van de Gendarmen zou dit verhinderen. Zij moedigden ons integendeel nog aan. Eén van hen begon zowaar enkele liedjes mee te neuriën. En een andere had het voortdurend over: „Wir sind ja doch alle Kamaraden?" Ergens een cryptokommunist?

Het lukte ons evenwel niet iets over onze nieuwe bestemming te vernemen.

„Geduld, bald wissen Sie Bescheid!" luidde telkens het antwoord op ons aandringen.

Wel gaf een van de Feldgendarmen een onrechtstreekse bevestiging van de gekoesterde droom volgens welke wij naar een kamp zouden gestuurd worden om vandaar uit op werkkommando te gaan in een fabriek of bij een boer.

„Jullie zullen het ginds prima hebben. Alle dagen het buikje rond kunnen eten en over een zekere vrijheid beschikken. Duitsland behandelt zijn gevangenen zeer korrekt!" wou hij ons verzekeren.

En wij stommerds trapten er met beide voeten tegelijk in. In onze argeloosheid dachten wij er niet aan dat die mooie voorspiegelingen enkel moesten dienen om ons koest te houden. Het is een les geweest om later op onze hoede te zijn bij schone beloften.

In het bedoeld station kwam de trein definitief tot stilstand. Onze begeleiders haastten zich naar buiten en wierpen er op bevel van hun overste alle portieren open.

,Jedermann heraus!" klonk hun ruw bevel.

Eerder onwennig stapten wij uit. Onze hoop was inmiddels reeds enkele graden gezakt.

Wij werden overgedragen aan wat ons aanvankelijk legerofficieren toeschenen. Spoedig zouden wij ervaren dat al wie in het toenmalige Duitsland iets met die Partei te maken had of uit de staatsruif at in een soort officiersuniform stak met kepi, glinsterende epauletten, gouden sterren en dies meer. In het duizendjarig rijk van Adolf Hitler maakten de pluimen de vogel en waren alle vogels militair gepluimd.

Met een Heil Hitler-groet maakten de Feldgendarmen rechtsomkeer en lieten ons beduusd achter. De officieren leerden wij vlug kennen als onze toekomstige Schliessern of cipiers. Veel tijd om hun mooie uniform te bewonderen gaven zij ons niet.

„Los, aufgehen!" klonk het bits uit meerdere monden.

Het ging blijkbaar niet snel genoeg naar de zin van die Herren, want onbesuisd begonnen zij te duwen en te stompen. Hun talrijke in het station aanwezige landgenoten moedigden hen hierbij nog aan en hadden voor ons slechts misprijzen over.

Discipline, orde, gehoorzaamheid! Wij hebben ze alle drie leren kennen in het paradijselijke land van der Führer. Meer nog: honger, onderdrukking, slaafse onderwerping en degeneratie...

Wij werden met twintig in een celwagen gestopt. Normaal biedt zo'n voertuig plaats aan zes personen.

Celwagen: een nieuwe ervaring!

De overbevolking in dit haast hermetisch van licht en lucht afgesloten voertuig maakte de atmosfeer dra verpestend. Maar zeuren had geen zin...

De ontsteltenis in onze rangen was groot, inzonderheid bij de terdoodveroordeelden. En dat het met deze uitspraak ernst was. kon afgeleid worden uit de onmiddellijke afzondering van de zestien die zich met de dood bedreigd zagen. Zij stonden voortaan onder scherpe bewaking. Na zes uur 's avonds moesten zij — op hemd na — alle kledingstukken, alsmede alles wat zelfmoord in de hand kon werken, vóór de celdeur deponeren. Onder het licht van een sterke lamp moesten zij daarbij pogen de slaap te vinden.

Enkele maanden hebben zij zo in ware doodsangst geleefd tot zij, samen met de andere veroordeelden van onze groep, bij nacht en ontij uit de cel werden gehaald en naar een onbekende bestemming gevoerd.

Intussen was aan mijn afzondering een gelukkig einde gekomen. De lang verhoopte celgenoot was de dertigjarige Brusselse luitenant Georges Doyen. Het kon mij geen barst schelen dat die man zich hautain aanstelde en het als fanatiek wallingant vertikte een woord Nederlands te spreken, taal die hij, naar eigen zeggen, niet onaardig kon hanteren. De verplichting onze konversaties in het Frans te voeren, kon mij alleen maar voordeel opleveren.

Luitenant Doyen was samen met een twintigtal leden van een Brusselse verzetsgroep gearresteerd. Generaal Genotte, hun leider en gewezen plaatskommandant van Aken tijdens de bezetting na 1918, was evenmin aan de dans kunnen ontspringen. Het lag voor de hand dat de Duitsers zich op hem wensten te revancheren en daarom opsloten in de gevangenis van de stad die enkele jaren onder zijn militair bevel had gestaan. Zij grepen elke gelegenheid aan om hem te sarren en te vernederen.

„En wij, zijn weerstandsonderhorigen, werden deelgenoot in die plagerijen," besloot Georges Doyen met een uitdrukking op het gezicht die boekdelen sprak.

Die officier bracht niet alleen leven in de cel, waar ik vijf tergend-lange maanden de eenzaamheid had moeten trotseren, maar ook nieuws, zeer verheugend nieuws:

„De westerse geallieerden zijn geland in Nederland en maken zich klaar om Duitsland binnen te rukken. In Rusland worden de Duitse horden onder de voet gelopen, terwijl Rommel zich met de schamele resten van zijn onoverwinnelijk Afrikakorps over de Middellandse Zee heeft moeten spoeden om in Italië bij het terugtrekkend leger van von Keitel aan te sluiten."

Dit zalig nieuws kon ik niet onmiddellijk verwerken.

„En toch mag je mij geloven," verzekerde Doyen, die mijn twijfel had bemerkt, „want het komt van kommandant Barbier!"

Wie was die kommandant Barbier? Waar haalde hij dit opzienbarend nieuws vandaan? Wij hadden er in ons toiletpapier niets over gelezen.

Ik laat luitenant Doyen weer aan het woord:

„Kommandant Barbier is een veteraan uit de eerste wereldoorlog. Hij werd tijdens een Ijzeroffensief zwaar gewond, bij zover dat een been volledig diende geamputeerd te worden. Hij kreeg een kunstbeen aangepast en werd met eervol ontslag uit het leger op pensioen gesteld.

Dit kunstbeen heeft onze vechtjas niet belet bij de algemene legermobilisatie in 1938 om wederindienstneming te verzoeken. Vanwege zijn handicap werd hij evenwel totaal ongeschikt geacht en derhalve afgewezen. Doch de kommandant bleef aandringen en vond uiteindelijk gehoor bij goeie vrienden die hij nog bezat bij de legerleiding. Hij zou overigens tijdens de achttiendaagse veldtocht in 1940 nog van zich doen spreken.

Zijn moed kon evenwel de opmars van het machtige Hitlerleger niet stuiten. En dat hij niet in krijgsgevangenschap belandde, dankte hij precies aan het ontbrekende been: de Duitsers hadden eerbied voor de invalide en lieten hem naar huis terugkeren. Deze tegemoetkoming zou hem evenwel niet milder stemmen tegenover les boches, zoals hij smalend onze oosterburen bleef noemen. Hij zou zich zelfs met hand en tand tegen hen blijven verzetten. Bij de eerste de beste gelegenheid die hem werd geboden, stapte hij in het verzet en maakte er zich zeer verdienstelijk. Generaal Genotte zou hem als een reuze-helper leren waarderen.

Helaas, evenmin als het in zijn macht gelegen had de Duitse opmars te stuiten, kon kommandant Barbier beletten dat verraad in eigen rangen sloop en de hele weerstandsgroep werd opgerold. Via de gevangenis van Sint-Gillis en die van Aken is hij nu hier in Wuppertal terecht gekomen, in een cel niet ver van de onze."

Alhoewel sterk onder de indruk van dit episch verhaal bleef ik skeptisch en vroeg mijn nieuwe celgenoot:

„Hoe is je vriend al dit mooie nieuws aan de weet gekomen?"

„Heel eenvoudig," zei Doyen. „In de Akense gevangenis kon hij vriendschap sluiten met een cipier, een anti-Nazist die trouw de Engelse zender beluistert. Uit de mond van die man heeft hij al deze verkwikkelijke details vernomen. Daarbij," besloot Doyen, „is de kommandant een geboren strateeg en heeft hij als geen ander feeling voor nieuws dat hij omzeggens van een gezicht kan aflezen."

Dat hebben wij tot onze schade moeten ondervinden. Het fabelachtige nieuws was inderdaad ontsproten aan het al te fantasierijke

brein van die sabelsleper die ons dag na dag een bobard of kwakkel zou opdissen, waaraan jammer genoeg al te vaak geloof werd gehecht. Door die ongebreidelde verbeelding heeft hij bij velen stukkenmakende ontgoochelingen veroorzaakt. Een stroevere houding van de bewakers legde hij uit als een bewijs dat ze klop kregen, net als hij hun sporadische vriendschappelijkheid interpreteerde als ze beginnen al platte broodjes te bakken: dus weer klop\ Waar les Boches precies op hun donder kregen, was er voor Barbier vlug bij gefantaseerd. Nu eens leek de strijd aan het Russisch front hem belangrijk en leden de Duitsers daar hun nederlagen. Dan weer zag hij strategisch meer belang in een tweede front en liet hij in verbeelding de westerse geallieerden landen aan een of andere Westeuropese kust. De naam gaf hij er desgewenst bij.

Met kommandant Barbier, de superkampioen kwakkellanceerder, iemand die in eigen verzinsels geloofde, zou ik nadien persoonlijk kennismaken. Ik heb hem dan langs een andere zijde leren kennen. Maar daarover later meer.

Intussen ging in Wuppertal het celleven zijn eentonige gang. Er kwam inderdaad weinig afwisseling tenzij met de aankomst van een tweede celgenoot, een zekere Meert uit Brugge. Volgens zijn zeggen was hij bij het toenmaals gerenommeerde Cercle een voetbalster. Van hem onthoud ik dat hij braaf was, uitzonderlijk traag van begrip, tevens biezonder onhandig en onmogelijk in staat het voorgeschreven aantal Gamaschen af te werken. Gelukkig liet mijn routine toe een reserve aan te leggen, waarmee ik die jongen een heleboel narigheden heb kunnen besparen.

Die beenkappen brengen mij der Werkmeister en Einzel in herinnering.

Der Werkmeister, een civiel met de onvermijdelijke kepi en dito Stiefel, was de afgevaardigde van de firma Rahm und Kampmann die ons tewerkstelde. Zijn opdracht bestond erin toezicht te houden zowel op de produktie als op de kwaliteit van het werk. Hij behoorde niet bepaald tot de snuggersten en was met een beetje stroop aan de baard makkelijk om de tuin te leiden. Voor één zaak was hij evenwel biezonder krenterig: de kunsthars die diende om het insmeren van het touwtje, waarmee de gespen moesten aangenaaid worden. Kunsthars houdt vetstof in en die was zeer kostbaar, inzonderheid voor de oorlogsvoering. De krenterigheid van de werkopzichter lag dus voor de hand.

Nu is het zo dat wij er niet bepaald aan dachten die ijverige snul met zijn kunsthars te saboteren. Enkele klompen, die wij in kleine stukjes via de Kübel spoorloos deden verdwijnen, niet te na gesproken. Neen, DE saboteur was Einzel, een rijzige, met Ordnung und Disziplin behepte invalide Oostfrontstrijder. Hij stond erop dat de

doodversleten plankenvloer van onze cel zou blinken als een spiegel. Daarom moesten wij die rotvloer gewonnen verloren boenen en hiervoor de kunsthars van der Werkmeister gebruiken. Zo zaten wij tussen twee vuren, de werkopzichter en onze bewaker, Einzel. Wij hadden vlug door dat laatstgenoemde hier de man was van wie het meeste gevaar uitging. En vanzelfsprekend kozen wij de partij Einzel, al dwong ons dit tot uren insmeren en boenen... met een kleine schoenborstel. De hoogoplopende ruzies tussen beide Duitsers hebben ons terdege geamuseerd en betekenden een kompensatie voor al die domme boeninspanningen. Ik hoor der Werkmeister nog tieren:

Mijn broer en Einzel waren goede maatjes. De reden? Wel, broer Louis had een handig truukje bedacht om zijn celvloer omzeggens perfekt blitzblank te maken, precies dat waar Einzel zo op stond. Die spiegelvloer was dermate naar de zin van deze bewaker dat hij mijn broer hiervoor beloonde met het gunstpostje van laarzenpoetser. Uiteraard de laarzen van Einzel. Mijn broer heeft klaarblijkelijk ook deze karwei voorbeeldig opgeknapt, want hij kreeg genereus een dik pak toiletpapier toegestopt.

In Wuppertal zou broer Louis ook mijn krachttoer van de Begijnenstraat evenaren: de uitstapjes die ik dank zij het vernuft en de durf van Snaps kon maken.

Hoe broer tewerkging? Zeer eenvoudig, je moet er alleen maar aan denken en... het aandurven.

Toen hij eens na een wandelkwartiertje terug zijn éénmanscel binnenstapte, kreeg hij plots een lumineuze inval. Hij zou een andere Spaziergang maken. Hij duwde de celdeur derwijze dicht dat zij naar buiten de indruk gaf voorbeeldig gesloten te zijn. Hierbij had hij er goed op gelet dat de slotpen niet in de voorziene gleuf was gesprongen. Nu moest hij alleen nog verijdelen dat — bij kontrole — de bewaker de deur kon openduwen. Daarom barrikadeerde hij deze met de bijgeschoven tafel en ging er ter versteviging bovenop zitten. De bewaker — juist Einzel! — trapte in de val. Broer heeft dan enkel gewacht tot hij de laarzenstappen van zijn vriend hoorde wegsterven en de portaaldeur afsluiten om dan vlug de barrikade te verwijderen en de deur te openen. Zonder aarzelen stevende hij op mijn cel af. Hij deed net als ik in de Begijnenstraat. En ook ik was eerst geschrokken en daarop blij verrast. Hij gaf mij het recept van zijn uitbraak. Een paar maal heb ik geprobeerd hem na te doen, maar telkens zonder het beoogd resultaat. Ofwel had ik de deur te ver geduwd en het slot laten inspringen, ofwel had de bewaker mij door en kreeg ik een flinke uitbrander. Gelukkig kwam het nooit tot een kastijding.

Vooraleer zich naar zijn cel terug te spoeden had broer Louis mij eerst rijkelijk van toiletpapier voorzien, zodat ik mij kon verheugen in uren puzzel- en leesgenot.

Zoals Snaps en Co heeft broer die wandelingen ook enkele malen overgedaan. Hij had blijkbaar goed de kneep te pakken om zijn deur een onschuldig-gesloten indruk te geven. Een leperd is hij altijd geweest!

Tijdens een van die uitbraken heeft hij er zelfs van geprofiteerd om een ketel aardappelen, die reeds voor het middageten stond te wachten, gevoelig van inhoud te doen verminderen.

„Ik heb mij toen tot barstens toe gevuld met Kartoffeln," zou hij later glunderend vertellen.

Het is moeilijk te zeggen wat mij in Wuppertal het ergst heeft gekweld. De eenzaamheid, het heimwee, de honger, de afstomping, de vernedering door verwaande cipiers, hun vitterijen, de bestraffing van werkelijke of ingebeelde vergrijpjes of de eeuwige haat in de blik van die Uebermenschenl Of was het soms het monotone geknars van die Schwebebahn of hangtram, die boven de Wupperrivier het noordelijk met het zuidelijk deel van de kilometerlange stad verbindt en mij door dat akelig geluid elke morgen vroegtijdig uit de allesvergetende slaap deed ontwaken? Ik moet hier het antwoord schuldig blijven.

Maar honger en andere lasten ten spijt vergleden de eendere dagen en maanden en naderden wij de nacht van 24 juni 1943.

Even na middernacht werden wij uit onze slaap gewekt door het gegil van de alarmsirenen en het ,Achtung! Achtung! Es gibt Fliegeralarm!", dat via sterke luidsprekers werd omgeroepen. Feitelijk bestond geen angst daarvoor, want wij waren aan dat veelvuldig alarm gewoon geraakt, doordat het toch telkens zonder gevolg was gebleven. De Wuppertalse bevolking blijkbaar ook, want weinigen zijn die bewuste nacht naar hun schuilkelder gegaan. Bijna allemaal hebben zij zich rustig in hun bed omgedraaid met een „och, het wordt weeral niets!". Dit is voor velen fataal geworden...

Plots verschenen de eerste vliegtuigen boven de stad en smeten een massa lichtbollen uit. In een ommezien baadde Wuppertal in een hel licht. Kort daarop arriveerden de bommenwerpers en braakten hun explosieven uit. Het afweergeschut begon verwoed te blaffen. Een bommenregen golfde over de slapende stad en zaaide er paniek en vernieling.

De luchtdruk, veroorzaakt door de eerste treffer in de nabijheid van de gevangenis, deed ook onze celruit aan diggelen vliegen. De glasscherven lagen verspreid over mijn deken die ik in een reflex over het hoofd had getrokken. Ik liep geen schrammetje op. En ondanks

de kritieke toestand bleef ik ijzig kalm. Niet vergeten dat wij in geen schuilkelder, maar machteloos in een cel opgesloten zaten. Hoe is dan deze kalmte te verklaren? Doodsverachting? Bah, neen, gewoon de onvoorstelbaar naïeve overtuiging dat die bombers niet waren gekomen om hun vrienden, maar wel om de Moffen te treffen. Alsof bij een dergelijk massaal vergeldingsbombardement een gevangenis kon gespaard worden! Ik mocht mij echter gelukkig prijzen om dit absurd vertrouwen want het heeft mij toen veel angst bespaard.

Vijfenveertig minuten heeft deze zogenaamde Terrorangriff geduurd. Geen enkel huis bleef onbeschadigd. Tienduizenden mensen hebben er het leven bij ingeschoten. De gevangenis kreeg ook haar deel. Er vielen meerdere doden en gekwetsten te betreuren. De vleugel waarin de politieke gevangenen waren ondergebracht, ontsnapte grotendeels aan de vernielende kracht van dit verschrikkelijk bombardement: naar zeggen het eerste met fosforbommen. Alleen in de hoogste verdieping brak er brand uit. De hechtelingen konden gelukkig nog tijdig geëvacueerd worden. Onder hen enkele Zwarte Hand'ers. Niet één liep noemenswaardige letsels op.

Tijdens deze vergeldings- of afschrikkingsaktie en de voornoemde ontruiming hebben wij de moed en het plichtsbesef van enkele Schliessern kunnen bewonderen. Zij bleven op hun post. al konden zij vermoeden dat op korte afstand huisgenoten in groot gevaar verkeerden of misschien gedood werden. Dank zij de hoge opvatting van hun taak, hun discipline, hun koelbloedigheid en hun kordaat optreden werden vele gevangenen van een gewisse verstikkingsdood gered. Ik breng deze mannen hier dan ook graag een verdiende hulde.

De niet geteisterde cellen werden tot proppenstoe gevuld met geëvacueerde gedetineerden. Daarbij zaten wij twee dagen in volledige duisternis vanwege een dikke rook die bestendig door het glasloos raam binnendrong. De elektriciteit was vanzelfsprekend ook uitgevallen.

In de nacht van 5 op 6 juni volgde een tweede bombardement, waardoor de Wuppertalse gevangenis volledig onbewoonbaar werd. En op 7 juli werd — wat de politieke delinkwenten betreft — de overbrenging naar een andere detineringsplaats een feit.

Ik ga niet uitweiden over de tegenstrijdige emoties die ik bij het verlaten van deze gevangenis onderging. Toch wens ik te beklemtonen dat het afscheid van dit deels uitgebrande prison met onverdeelde vreugde gepaard ging. Hier had ik immers vijf lange maanden het moreeldodend Einzelhaftleben gekend. Hier had ik mij — oneindig meer dan in de Begijnenstraat en de vrouwengevangenis van Vorst — van de buitenwereld afgesloten en ellendig gevoeld. Hier leerde ik heimwee in zijn tergendste vorm kennen. Geen zuchtje had ik van huis vernomen. Enig begrip, laat staan vriendschap, mocht ik er nooit van de bewakers ondervinden. Hier had men mij overduidelijk het besef bijgebracht wat een vijand voor Nazi-Duitsland betekende. Het vaarwel aan deze kerker was voor mij dan ook een ware bevrijding.

Met de klassieke trap onder de broek werden wij weer legerwagens opgejaagd. Tien hiervan bleken te volstaan om alle nog overblijvende Zwarte Hand'ers en de andere Belgische gedetineerden te vervoeren. Met dertig werden wij in één wagen tegen mekaar aangedrukt. Twee Feldgendarmen namen achteraan plaats.

Het was nog zeer vroeg in de morgen toen de kolonne zich in beweging zette. Het voltallige Wuppertalse bewakingspersoneel stond ons na te kijken met een blik die zowel spijt als wrevel kon inhouden. Einzel en der Werkmeister waren voor enkele ogenblikken hun ruzietjes vergeten en stonden broederlijk naast mekaar. Einzel wuifde zelfs mijn broer stiekem tot afscheid na.

Ineens moest ik diep bedroefd denken aan Albert Peeters uit Lippelo, de eerste Zwarte Hand'er die ons, precies in Wuppertal, ontviel. Onwillekeurig rees de vraag: wie wordt het volgende slachtoffer van onze groep?

De reis, waarvan de bestemming voor ons top-secret bleef, leidde ons vooreerst door de kilometerlange Adolf Hitlerstrasse. Links en rechts één keten van totaal uitgebrande of tot in hun grondvesten verwoeste gebouwen. Niet één woning was intakt gebleven. Het wegdek lag bezaaid met bomkraters, die het rijden uiterst onkomfortabel maakten.

Nu eerst konden wij de omvang zien van de vernieling die het helse bombardement had aangericht. Hoe beschamend het nu ook moge overkomen, maar toen kon ik een gevoelen van leedvermaak niet onderdrukken. Nu hadden zij zelf eens kunnen proeven van HUN Krieg!

Onze hoop dat het krijgsgebeuren nu langzaam naar zijn einde liep en Hitler vlug de genadestoot zou toegediend worden, kreeg weer voedingsbodem, temeer daar onze bewakers hardnekkig onze vragen weigerden te beantwoorden en daarbij eerder teneergeslagen leken. Voor de optimisten was minder reeds genoeg om hieruit de nakende instorting van das dritte Reich af te leiden.

Onze tocht ging noordwaarts, want wij passeerden achtereenvolgens Essen, Dortmund, Munster, Lingen en Meppen.

In Papenburg, een Nedersaksich stadje op enkele tientallen kilometers van de Friese grens, zwenkten de wagens plots in oostelijke richting. Wij volgden daarop ononderbroken een betonweg tussen een eindeloze zee van wiegend heidekruid. Wij waren inderdaad de wijde Lüneburgerheide binnengereden.

In de schemeravond tekende zich andermaal het silhouet van een kamp af. Bij het naderen konden wij merken dat het aantal barakken hier groter was en de miradors in verhouding.

Wij bleken ter bestemming te zijn.

Na een schril fluitsignaal werden de sluitschotten van de wagens neergelaten en moesten wij in ijltempo afstijgen. Wij knikten haast door de knieën en waren totaal ontredderd door het lange zitten op een rugloze bank en het voortdurend dooreenschudden. Onze benen voelden aan als slappe touwen.

De kampioen-brullers kwamen weer in aktie:

„Los! Tempo, Tempo!" klonk het van overal.

Met ongeveer vijftig werden wij een stenen gebouw binnengedreven. Daar moesten wij ons tot op het vel uitkleden. Alle kledingstukken en andere persoonlijke bezittingen moesten afgegeven worden aan daartoe aangestelde gevangenen. Het bleken Belgen te zijn. Knipogend deelden zij ons mee dat het niet bijster slecht was in Lager Esterwegen.

Deze hoopgevende woorden betekenden reeds een flinke opkik-ker en deden ons haast de geradbraakte ledematen vergeten. Na een verkwikkend stortbad in een gemeenschappelijke douchezaal dacht niemand nog aan lijfmiseries.

Onze kleren kregen wij echter niet meer terug. Die waren met de rest in een diepe zak verdwenen en naar de zogenaamde Kleiderkam-mer gedragen. Wij zouden ze terugkrijgen bij onze Entlassung, werd ons door een bewaker grijnslachend meegedeeld.

Waren wij in een soort nudistenkamp terecht gekomen? Gelukkig niet, want na het afscheren van ALLE haren werd ons een kampplun-je toegesmeten. Het bestond uit een verfomfaaide zwarte vest met gele banden in de mouwen, een zwarte broek die op de grootste lichaamslengte was berekend, een vormloze, grauw-grijze muts, een paar Russische kousen (vierkante lappen flanel die op speciale wijze om de voeten werden gewikkeld) en last but not least een paar klompen die voor de meesten enorm groot uitvielen, met alle nare gevolgen van dien.

Eens aangekleed werden wij naar buiten geleid langs een deur helemaal tegengesteld aan deze waarlangs wij het douchegebouw

Op een mooie dag — de kalender wees 9 november 1943 — was daar plots de lang verbeide gelegenheid. Honderdtwintig gevangenen moesten op transport voor een onbekende bestemming. Gustave behoorde tot de uitverkorenen.

Vier vrachtwagens kwamen het binnenplein van het bewakerskwartier opgereden. Cognac en enkele van zijn cipiers brachten de vertrekkers er naartoe. Gustave sloop tot bij de laatste kamion. Net als zijn mede-vertrekkers had hij zijn burgerkleren teruggekregen. In de wagens werden zij — naar Duits recept — letterlijk op elkaar gestapeld.

Gustave had zo handig gemaneuvreerd dat hij vooraan zat, het verst verwijderd van de twee bewakers die uiteraard achteraan hadden plaats genomen. Door het neergelaten zeildoek zaten zij omzeggens volledig in het duister.

De wagens kwamen eindelijk in beweging. Ieder zweeg. Ook de bewakers. Het zoemen van de motor was het enig merkbare geluid.

Gustave hield zorgvuldig een mager pakje in de armen gesloten: een schat voor hem. Het bevatte een mes dat zijn vrouw hem in de gevangenis van Sint-Gillis had kunnen overhandigen, ook een bijbel met daarin de namen van honderd NACHT UND NEBELGEFAEN-GENEN en tenslotte nog een brief voor het Internationaal Rode Kruis in Genève met een waarachtig relaas over de toestanden in Esterwegen.

De wagens bolden maar steeds verder. Buiten bleek het koud en droog te zijn. Het is moeilijk Gustaves gemoedstoestand weer te geven toen hij zich juist voor de grote beslissing bevond. Aan de hem omringende metgezellen vertelde hij fluisterend zijn bedoeling. Zij beloofden medehulp.

De val was pijnlijk, want hij stuikte op de rechterknie die onmiddellijk begon te zwellen. Door de emoties en de pijn bleef hij enkele ogenblikken schier ademloos liggen. Daarop speurde hij angstig de omgeving af. Alles leek gelukkig veilig.

Helaas, op enkel tientallen meters links van de weg bemerkte hij een wachttoren.

„Dus een ander kamp en alle moeite vergeefs," flitste het door zijn hoofd.

Zijn val was blijkbaar niet opgemerkt, want de schijnwerpers bleven gedoofd. Of ging het om een verlaten kamp? Tijd om zich hiervan te vergewissen had hij evenwel niet...

Hij kroop op handen en voeten naar de boord van de weg. Na weinig zoeken vond hij het pakje. Dan richtte hij zich op en stapte in westelijke richting, huiswaarts toe...

Hij strompelde de ganse nacht door. De stekende pijn aan de gezwollen knie belette hem echter flink door te stappen. Bij het krieken van de dag was hij amper anderhalve kilometer gevorderd.

Veiligheidshalve verborg hij zich in een klein bos en rustte wat uit. Slapen durfde hij echter niet. Toch zou hij insluimeren. Slechts luttele minuten, dacht hij. Het waren echter meer dan twaalf uren. Hij zag kinderen met boekentassen van de school terugkeren. Hij moest onwillekeurig aan zijn dochtertje denken. Dit dwong hem de stekende pijn aan de knie te vergeten. Hij moest verder...

Toch zou hij wachten tot de avond was ingevallen vooraleer terug op stap te gaan. Nu door de bossen.

„Waar is toch die spoorweg naar Papenburg?" vroeg hij zich beangstigd af.

Hij moest dringend inlichtingen inwinnen. Maar waar en bij wie? Op zijn goed gesternte rekenend sukkelde hij verder en vond de bewuste spoorweg. In het Duits vroeg hij aan een oude bareelwachter welke richting hij moest gaan voor Bahnhof-Papenburgl Gelukkig koesterde de brave borst geen argwaan en gaf hem de gevraagde inlichting.

Weer ging Gustave op stap. De nacht kroop langzaam voorbij. Hij had razende honger. Het laatste stukje brood dat hij van zijn Esterweegs rantsoen had opgespaard, was reeds lang verteerd. Hij zocht troost in zijn pijp die hij in zijn vestzak had teruggevonden. Dennenaalden gebruikte hij als tabak. Met lucifers die hij eveneens in zijn vestzak had aangetroffen, stak hij de brand in zijn pijp. De bittere rook verdreef tijdelijk de honger.

Opeens zag hij een wegwijzer. „DORPEN: De goede richting " juichte het in hem. Hij vergat er tijdelijk de pijn en de honger bij en bleef voortsukkelen.

De morgen van zijn derde ontsnappingsdag zag hij in de verte een hoeve. De honger dreef hem tot uiterste daden. Hij stapte het erf op en klopte aan, uiterlijk kalm, maar inwendig doodsbenauwd. De deur werd op een kier geopend en een oude vrouw keek hem wantrouwig aan. Hij vertelde haar dat hij als vreemdeling tewerkgesteld was in het noordelijk gebied van Emden en door de herhaalde bombardementen er genoeg van gekregen had en nu naar vrouw en kinderen in Nederland terug wou.

Het brave vrouwtje geloofde hem blijkbaar op zijn woord en gaf hem een snede brood en een plak ham. Welk festijn voor Gustave!

Lang wou hij echter niet in die betrekkelijk veilige hoeve vertoeven. Hij moest verder, naar huis...

Met kostbare raadgevingen en een pak boterhammen, ook na enige verzorging van de gekwetste knie, stapte hij op. Hij naderde stilaan de grensstreek met Nederland.

Plots stond hij oog in oog met een patrouille Wehnnachtsoldaten. Even aarzelde hij. Eén van de soldaten groette hem met Heil Hitlerl-groet die hij zonder verpinken op dezelfde wijze beantwoordde. Ongestoord mocht hij verder gaan.

Lef was zijn enige kans, had hij ondertussen reeds ervaren. Hij stapte resoluut een streng bewaakte brug over. Weer werd hij niet verontrust.

Toen de avond viel, bevond hij zich in een moerassig gebied. Er waren geen huizen of bomen te bekennen. De ganse streek was eenzaam en verlaten. Daarbij was het koud.

Opeens ging een geüniformeerde man met een kruiwagen rakelings aan hem voorbij. Gustave sprak hem aan. Het bleek een Russische krijgsgevangene te zijn die enkele woorden Duits kende. Hij waarschuwde Gustave dat de streek zeer onveilig was voor vluchtelingen, want het krioelde er van SS-patrouilles.

Daar kwam een man in burgerpak op hem af en deed teken te volgen. Even twijfelde Gustave of hij het niet op een lopen zou zetten. Maar instinktief volgde hij de man die hem een hofstede aanwees.

„Jij bent veilig in Nederland," waren de enige woorden die hij zei. Daarop maakte hij een gebaar om binnen te gaan.

Hij bleef er acht dagen om op verhaal te komen. Met valse identiteitspapieren en een voorraad voedsel nam hij afscheid van die barmhartige familie.

En toch vorderde het werk gestadig. Na een tiental weken waren de drie moedigen naar schatting reeds ter hoogte van de dubbele prikkeldraadversperring geraakt. Zulks betekende reeds een respektabele afstand: een haast ongelooflijke prestatie! Zonder tegenslagen zou na een paar weken het orgelpunt kunnen geplaatst worden en de pijp een tiental meter buiten het kamp aan de oppervlakte komen. En dan mocht ieder die durfde samen met het moedige trio de vrijheid kiezen...

Een Noordfransman had onder zijn persoonlijke bezittingen een telefoonhoorn, die hij vanzelfsprekend had moeten achterlaten in de Kleiderkanwier. Auguste Dean, een andere Fransman, wist met een list de bewuste hoorn naar zijn barak te smokkelen.

Hier lag een kans voor Nestor en een paar vrienden-specialisten. Zij zochten ijverig tussen die afval en vonden heel wat bruikbaars. En meteen was de start gegeven tot aanbouw van een Galène-radiotoestel, ook kristalpost geheten.

Het voetstuk uit een gehalveerde bedplank werd bezet met drie selfs en een detector, waarvan de galènesteen werd gemaakt met behulp van solferbloem uit het Revier en loodvijlsel afkomstig van solderingen van de radio-onderdelen.

Het probleem was echter de antenne. Die moest zo groot mogelijk zijn. Maar hoe kon zij voor de bewakers gecamoufleerd worden? Eerst werd de bliksemafleider van de barak beproefd, nadat vooraf het grondkontakt was uitgeschakeld. Doch de ontvangst bleek uiterst zwak en bij vochtig weer kwasi nul. Er moest naar een andere oplossing gezocht worden. Een van de deskundigen kwam op de idee dat de elektrische luchtlijnen boven het kamp wel eens de ideale antenne konden zijn. Hij bleek overschot van gelijk te hebben, want eens deze ingeschakeld, liet het primitieve apparaatje niet alleen toe de Duitse Nachrichten, maar tevens de B.B.C.-uitzendingen te beluisteren.

Het onmogelijke was geschied. Onder de neus van de bewakers kon het nieuws, ook dat van onze geallieerde vrienden, onderschept worden.

Eind oktober 1943 kwam het eerste serieus kontakt met de buitenwereld tot stand. Geleidelijk werd een systeem van ontvangst en verspreiden van de nieuwsberichtgeving uitgewerkt.

Valere Passeleck, alias Max, en de reeds genoemd Auguste Dean werden de belangrijkste schakels onder het waakzaam oog en met medewerking van de diplomatische barakoverste, E. Van den Eede, burgemeester van Ronse.

Eerst werd een ingenieus bedacht alarmtoestel geplaatst. De uitvinder had een dunne draad vastgehecht boven de ingangsdeur van de barak. Wanneer deze openging, brak de draad en viel een aangehecht stukje metaal duidelijk hoorbaar in een op de vloer geplaatst blikken bord.

Zoals bij alles wat in dit kamp verboden was, werden er naar aanleiding van de eucharistievieringen ook de nodige voorzorgsmaatregelen getroffen. Vóór- en achteraan in de barak stond dan telkens iemand opgesteld om bij het minste verdacht teken alarm te slaan. ..Vingt-et-un" was het signaal om vliegensvlug de normale bezigheid of een letargische houding te hernemen. Bij vingt-deux bleek de kust terug veilig.

De luizenplaag! Er is een lijvig boek over te schrijven.

Er waren echter aangenamer bezigheden dan jagen op luizen. Bijvoorbeeld het verwijderen van granen, onkruid, steentjes en ander vuil uit de erwten die soms voor onze soep. maar meestal voor konsumptie van het bewakingspersoneel en hun gezin bestemd waren. De gevangenen die met deze karwei belast waren, mochten naar hartelust graankorrels en erwten eten. Gedurende enkele weken behoorde ik bij de begenadigden en had vlug enkele kilootjes aan gewicht gewonnen.

Over Cognac, de drie-sterren-hoofdbewaker, had ik het reeds meermaals.

Wie hem het naaste stond was de Chinees, een loens en sadistisch aangelegd type. Hij beheerde met ontzag de Kleiderkammer, die hij als een sanctuarium beschouwde.

Charlot, een primaire bruut, hadden wij zo gedoopt ter wille van zijn sterke gelijkenis met de filmheld, Charly Chaplin.

Dan was er nog de bestiale, vaak venijnige en zeer brute Mussolini. afgekort tot Musso, wiens bijnaam zo de herkomst verraadt.

Centimeter en Millimeter, de laatste nog kleiner dan de eerste, waren beiden gevaarlijk en smerig in hun optreden.

De Luxemburger — voor de Walen Epinard omwille van zijn spinaziegroen uniform — was inderdaad een Groot-Hertogdommer die ons steeds wou overtuigen dat hij, na annexatie van zijn land bij das Reich, gedwongen werd in militaire dienst te treden en met veel tegenzin het hem afstotend beroep van gevangenbewaarder MOEST uitvoeren. Hij had een eerder sympatiek uiterlijk en alles wat hij vertelde klonk geloofwaardig. Ook de dingen die hij ons zogezegd vertrouwelijk meedeelde. Wij bleven echter op onze hoede voor die man.

Pacha-Croute, weer een bijnaam die van franssprekende medegevangenen kwam en uiteraard niet om een verklaring vraagt, behoorde tot het bewakerstype dat je best uit de weg ging.

De laatste in de rij. De Zot, was de onevenwichtigste van de bende en daarom ook het meest gevreesd. Hij droeg de verantwoordelijkheid voor de twee ziekenbarakken. Revier Nord en Revier Süd. In die hoedanigheid achtte hij zich verplicht een dokterskiel te dragen. Onschuldig op zichzelf, maar gevaarlijk, zelfs krimineel, als je weet dat die getikte zich hierdoor een heuse arts, liefst hoofdgeneesheer ging wanen. De Zot was onderhevig aan buien die het genees- en verpleegpersoneel, niet minder de zieken, de stuipen op het lijf joegen. In een slechte luim gebeurde het vaak dat hij dodelijk zieken voor simulanten uitschold en hen uit het Revier ontsloeg, niet zonder hen wellustig enkele schoppen op de delicaatste plekken toegediend te hebben. De voorzichtige protesten van de dokters hielpen dan met. Z»j zweepten deze razende gek integendeel nog op en deden hem allerlei bedreigingen uiten en gemene woorden naar hun hoofd slingeren.

De Zot had gelukkig ook een zwakke trek. Hij was namelijk zeer gevoelig voor vleierij. Als jij hem maar involgde in de waangedachte d«t hij dokter was, dan kon jij van hem heel wat bekomen.

Dat wisten de mannen van Lichtervelde het best. Ik bedoel hier een viertal verzetslieden — een dokter, de burgemeester, een bankier en een beenhouwer — uit het genoemd Westvlaams stadje die in het Hauptrevier zowat de medische staf uitmaakten. Beter dan wie ook wisten zij met de Zot om te gaan. Zodoende hebben zij enorm veel goeds voor de zieke gevangenen kunnen presteren, ook voor mij en andere Zwarte Hand'ers. Helaas ook voor hen zou het niet tot een triomfantelijke bevrijding komen. In de gevangenis van Wolfenbüttel (Braunschweig) viel in 1944 hun hoofd onder de bijl. Enkele leden van onze verzetsgroep hebben hen de laatste stappen zien zetten. Zelfs tijdens hun dodengang kregen zij schoppen, want ook dan ging het nog niet snel genoeg. Hoe ontaard waren die Nazi's toch!

Het kampleven is nauwelijks te vergelijken met dat in een gevangenis. Voor ons bracht de overgang bepaalde moeilijkheden met zich mee. Maar tenslotte wisten wij ons toch vlug aan te passen. Ook aan het getater van meer dan honderd barakgenoten, al moesten wij in het begin wel eens naar de oren grijpen. De meesten onder ons waren reeds twee jaar aan een beklemmende stilte gewoon geraakt. De allereerste dagen bleek het in-gemeenschap-leven, hoe wij er ons ook om verheugden, niet zo vlot te verlopen. Door ons celbestaan waren wij inderdaad schuwe musjes geworden en hadden wij hierdoor ongewild introverte neigingen aangekweekt.

Al die moeilijkheden werden echter tamelijk vlug overwonnen. De betrekkelijke vrijheid, die wij gedurende de eerste maanden binnen de omheining van dit grote kamp en nadien tussen de wanden van onze barak genoten, was hier zeker niet vreemd aan. Niet minder de kennismaking en de babbels met allerlei merkwaardige medegevangenen. En die waren er legio...

Zo herinner ik mij dokter MAISTRIAU, oud-burgemeester van Beauraing die door de Gestapo was opgepakt wegens het verstoppen, respektievelijk over de grens smokkelen van Anglo-Amerikaanse piloten die zich uit hun neergeschoten vliegtuig hadden gered. Via Belgische en Duitse gevangenissen was hij uiteindelijk ook in Esterwegen beland.

Deze causeur heeft ons met ingehouden adem doen luisteren naar zijn verhaal over de opdracht die hij van het Naamse episkopaat had gekregen in de zaak van de Mariaverschijningen in het ondertussen wijdbekende bedevaartsoord, opdracht die erin bestond de genadekinderen tijdens en ook buiten de verschijningen te observeren en... gebeurlijk op bedrog te betrappen.

„Al mijn testen en onderzoeken konden niets anders dan mij de bevestiging brengen van het wonder," beweerde de toen nog tamelijk korpulente geneesheer.

Kort daarop hadden wij mekaar Zalig Kerstmis moeten wensen,

want deze tragedie speelde zich af tijdens de overgang van 24 op 25 december 1943. De onfortuinlijke jongen uit Boom was amper twintig jaar oud. Mag ik hopen dat zijn dood zinvol was?

Buiten de genoemde Georges Royen herinner ik mij nog twee andere talentrijke tekenaars, enerzijds Julien Lievevrouw, een Gents architect, en anderzijds Massart, rijkswachtkommandant te Luik.

Eerstgenoemde heeft het kampleven in verscheidene facetten uitgebeeld. Enkele van zijn tekeningen kwamen ook terecht in het brevier van Abbé Froidure en werden in diens Esterwegenboek opgenomen. De rijkswachtkommandant hield het bij portretten van medegevangenen. Ook hij maakte dankbaar gebruik van het door mij binnengesmokkeld tekenmateriaal. Maar evenmin als Georges Royen heeft hij de gevangenschap overleefd. Zijn tekenprodukten zagen ook de vrijheid niet, behoudens een zeldzaam portretje, dat ik graag laat afdrukken.

Waar ik in Vorst het privilege had met Cardijn, de stichter van de Kajottersbeweging, te praten, werd het mij in Esterwegen gegund met twee van zijn belangrijke medewerkers kennis te maken: GARCET en THONET. Uren hebben wij gepalaverd over de jeugd en haar problemen en gediscussieerd over akkurate oplossingen. Van hen is mij vooral hun onwankelbaar geloof en onblusbaar idealisme bijgebleven. Later zou ik vernemen dat ook zij de Hitlergruwel niet konden overleven.

Georges WERENS uil Herstal, een ander bedgebuur, heeft mij uren verteld over zijn Sahara-doortocht per moto, een exploot dat niemand hem had voorgedaan. Vele slapeloze uren heeft deze testpiloot van de Luikse F.N.-fabrieken zo op aangename wijze verdreven, want hij was een meeslepend verteller. Hoe het hem verder is vergaan, ben ik nooit te weten gekomen.

Weer volgde de haast rituele handelwijze van bewakers die eerst op een adjudantenbevel in houding sprongen, zich dan in stormpas naar de trein begaven, ieder afzonderlijk aan een coupédeur postvatten en op een sein van hun chef het portier opengooiden om ons dan met een kakofonisch gebrul naar buiten te tieren.

Het overstapmaneuver van trein naar wagens was weer in een mum van tijd gerealiseerd. Dit stelde de hoofdcipier blijkbaar zeer tevreden. Op zijn signaal startten de wagens.

Veel tijd tot gissingen kregen wij niet, want na luttele minuten werden wij op het binnenplein van het plaatselijk tuchthuis afgezet.

De omschakeling van kamp- naar gevangenisleven lokte ons begrijpelijkerwijze niet aan. Daarbij was het gevaar om weer in Einzelhaft te geraken niet denkbeeldig. Ik huiverde reeds bij die gedachte. De vijf verschrikkelijke maanden van totale afzondering in Wuppertal waren mij al te wel bijgebleven. Zulks opnieuw meemaken, vreesde ik niet te kunnen overleven...

Goddank kwam niemand in een éénmanscel terecht. Zoals nadien bleek, ontbrak hiervoor de nodige ruimte.

Het Gross-Strehlitzer tuchthuis zouden wij ons later herinneren als het beste — of schrijf ik beter het minst slechte? — van alle gevangenissen, waarin wij tot dan toe hadden gepassagierd. Het was een tamelijk modern gebouw met behoorlijk verluchte cellen die een zeer zindelijke indruk gaven. Werd het voedsel er ons achteraf en zoals elders biezonder schaars toebedeeld, het was er — alle omstandigheden in acht genomen — alleszins keurig bereid en... geserveerd.

De bewakers? Och, weeral beroepsmisvormde beambten die zich te pas en te onpas brullend manifesteerden, vooral als zij de tegenwoordigheid van een chef vermoedden. Op een paar uitzonderingen na waren het schappelijke lui. Vooral niet zo haatdragend als hun kollega's in Wuppertal en Esterwegen. Sommigen zouden zich zelfs tot een vertrouwelijk babbeltje laten verleiden en toegeven dat zij — nu ja — niet zo erg opliepen met Herr Hitler. Zij deden mij denken aan Peter in de Begijnenstraat. Hun lidmaatschap van die Partei, waarvan de overgrote meerderheid van de Schliesser het insigne droeg, moest enkel gezien worden als middel tot het verwerven. respektievelijk het behouden van de benijdenswaardige baan van cipier. Sommigen bekenden ons dit openlijk. Zij verheelden daarbij niet dieser Dreckkrieg reeds lang zat te zijn. Maar aan een Duitse zegepraal klampten zij zich hardnekkig vast. Een nederlaag zou immers katastrofaal zijn. Nog al te goed herinnerden zij zich de verschrikkelijke gevolgen van de nederlaag in 1918.

Fanatisme en misprijzen hebben wij in dit tuchthuis veel minder ondervonden. Wij voelden er ons daardoor weer een beetje meer mens.

Samen met het burgerpak was ik voorlopig ook in het bezit gebleven van foto's, tekenpapier en potloden. Dit schiep een onverhoopte en dankbaar benutte kans. Ik zette mij verwoed aan het vergroten van portretten. Was het resultaat niet veel zaaks, toch bleek dit naïef natekenen en op schaal vergroten een ideaal tijdverdrijf en middel te zijn om een zich steeds meer opdringende cafard te verdrijven.

Welke gevangene zou een dergelijk aanbod afslaan? Bij wijze van instemming deed ik playboy het voorstel mij onmiddellijk een pasfoto te bezorgen.

„Morgen vielleicht," zei hij nadat hij even bezorgd de gang had ingekeken.

Na die hoopgevende woorden stapte hij hinkend de cel uit en liet mij in euforie achter.

Hij was een man van zijn woord. De volgende dag presenteerde hij zich terug in de cel en toonde mij met onverholen fierheid een geslaagde pasfoto waarop hij met schuingetrokken kepi stond afgebeeld. Ik wou meteen dit lichtdrukmaal grijpen, doch playboy weerde beslist af met:

Ik kon mijn oren niet geloven. Huisknecht worden! Dus vrij in de gevangenis mogen rondlopen! Water en voedsel bedelen en daardoor

meer te eten krijgen! Sjonge, wat een onverhoopte kans!

Dat die man hoog opliep met mijn kunst was intussen duidelijk geworden. Ik waagde het hem daarom te vragen of mijn broer en mijn vriend Mieleke Vangelder, die beiden in een buurcel zaten, ook niet voor dit gunstpostje in aanmerking kwamen? Ik bofte weer, want onmiddellijk ging hij die twee ophalen. Ik herinner mij nog levendig het verbaasd gezicht van die twee toen zij mij breedlachend in de huisknechtencel aantroffen. Het duurde een hele tijd eer ik hen van het ongelooflijke kon overtuigen.

Het werden heerlijke dagen van afwisselend werken en het buikje rond eten. Tijdens de vrije uren die mij kwistig werden toegemeten, werkte ik ijverig aan de vergroting van het portret van playboy die, telkens zijn dienst het toeliet, zich van mijn vorderingen kwam vergewissen. Hij was dan niet karig met zijn lof. En ik maar glunderen...

Helaas, het mooie liedje duurde niet lang. Ik kreeg niet eens de

tijd om mijn kunstwerk te voltooien. Na vijf dagen werd het luilekkerleventje even bruusk afgebroken als het begonnen was. Samen met mijn Gross-Strehlitzer weerstandsmakkers moest ik naar een andere sektie verhuizen. Tot overmaat van ramp werd ik heel alleen in een kleine cel opgesloten.

„Van de hemel naar de hel," vloekte ik bij mezelf en had wel kunnen wenen van ontgoocheling en angst. Weer Einzelhaft: in die moordende eenzaamheid. God waar moest dat uitmonden?

De krankzinnige afzondering duurde gelukkig slechts enkele dagen. Dan mocht ik de éénmanscel ruilen voor een drievoudige waar ik tussen veertien Zwarte Hand'ers terechtkwam, inclusief mijn broer en Mieleke Vangelder.

Een bewaker zou even zijn neus voorbijpraten en ons vertellen dat die koncentratie van Zwarte Hand'ers geschiedde met het oog op onze spoedige berechting.

Die kletsende Schliesser had ons niet voorgelogen, want kort na de overplaatsing kregen wij het gezelschap van weerstandsmakkers die ons reeds lange tijd gelegen in Esterwegen hadden verlaten, sommigen met bestemming Bayreuth, de Wagnerstad, anderen voor overbrenging naar Wolfenbüttel.

Deze laatsten hadden biezonder slecht nieuws mee, onder meer dit van de trieste dood van de makkers Frans Van Beneden uit Puurs en Herman Peeters uit Boom.

De behandeling van ons proces zou niet in een gerechtshof plaatsvinden, maar wel in de kapel van het Gross-Strehlitzer tuchthuis.

De kwestieuze oproeping liet ons zeker niet onverschillig, al wisten wij dat er geen reden tot mateloze ongerustheid was. De ervaring had ons namelijk geleerd dat een Sondergehcht of uitzonderingsrechtbank zelden iemand tot de doodstraf verwees, dit in tegenstelling tot een Volksgericht dat in de regel zeer brutaal optrad. Zulks hadden de vijfentwintig Zwarte Hand'ers in Wuppertal helaas moeten ondervinden. De Sondergerichte hielden zich blijkbaar alleen onledig met het kleine grut. Wij hadden zelfs de indruk dat het niet hun taak was voorbeeldige straffen op te leggen.

Ikzelf was in die gerechtshistorie minder gerust. De aanhef van de beschuldigingsakte bezorgde mij reeds een gevoelige schok, want ik werd er zowaar — net als in de Wuppertalse Anklage — naast Marcel De Mol, de stichter van De Zwarte Hand, vernoemd. Dat kon gevaarlijke konsekwenties hebben, vreesde ik. Ik was inderdaad bang dat mijn verzinsels, die er bij de man van de Sicherheitsdienst in Antwerpen schijnbaar klakkeloos waren ingegaan, hier niet meer zouden geloofd worden. Ik kon immers aan een nieuw verhoor onderworpen worden. En het mocht wonder heten dat ik weer een onverwacht hulpje als dit van de Antwerpse Stabsfeldwebel zou krijgen. Maar daarom nog geen reden tot paniek, trachtte ik mezelf moed in te spreken.

In de voormiddag van 10 juni 1944 werd ik met de nog niet veroordeelde en in leven gebleven Zwarte Hand'ers naar de gevangeniskapel geleid, 't Was de eerste maal dat wij deze bidplaats mochten betreden, want godsdienst bleek ook in Gross-Strehlitz tot de taboesfeer te behoren. Die kapel was er enkel voor hun beroepsmisdadigers.

Dat onze aanwezigheid in deze bedeplaats niets gemeens had met een eucharistie- of andere religieuze viering werd duidelijk aangetoond door het gewijzigd decorum. Het altaar was omgetimmerd tot een monumentale katheder met daarachter vijf even monumentale leunstoelen. Op de normale plaats van het kristusbeeld hing een ingelijste kleurfoto van wel anderhalve meter hoog, waarop, ja wie anders dan de Führer aller Germanen stond afgebeeld. Hij droeg een groene kapmantel met opgeslagen kraag. Op het licht afgewend gezicht, waarop het hem kenmerkend snorretje duidelijk zichtbaar was, troonde de onvermijdelijke kepi.

Verder waren alle heiligenbeelden handig gecamoufleerd achter standaarden met Duitse adelaars en op alle mogelijke en onmogelijke plaatsen hakenkruisen aangebracht. De kapel was zodoende waardig tot een Nazirechtbank omgebouwd.

„Kijk, Dolf met de snor heeft vast kou. Komt misschien door het openstaande raam!"

Ondanks het precaire van onze toestand kon ik een luide lach niet bedwingen. Dit kostte mij een fikse uitbrander van één der bewakers. Ik bleef er eerder onverschillig bij. Misschien een andere wijze om de spanning af te reageren? Daarbij spookte er een plannetje door mijn hoofd. Ik deelde het Robert tersluiks mee.

„Ik zal," fluisterde ik hem in het oor, „bij een gebeurlijk nieuw verhoor doofheid voorwenden. Je moet dan niet verwonderd zijn als ik een stukje komedie ga opvoeren!"

„Waarom simuleren?" wou Robert weten.

„Och, een plotse ingeving. Ik geloof dat het voorwenden van doofheid, die ik dan aan foltering zal toeschrijven, me wel eens nuttig kan zijn."

„Gesnapt!" zei Robert met een knipoogje.

Het duurde een vervelende tijd vooraleer Het Hof zijn intrede deed. Tijdens het lange wachten moest ik onwillekeurig terugdenken aan vroegere toneelavonden toen ik, deels in spanning, deels geërgerd, het optrekken van het doek verbeidde.

Zo intens zat ik in die gedachten verzonken dat ik volkomen verrast werd door een brullend: ,Achtung, das Tribunal!"

Door een zijdeur schreden ze binnen: de drie rechters, de openbare aanklager, de griffier, drie advokaten en een vertaler. Die Richter, der Staatsanwalt en der Gerichtsschreiber droegen een rode toga en dito baret. De ambtskledij van die Anwalte was zwart. De Dolmetscher stak in een burgerpak en viel daardoor erg uit de toon.

De leden van Het Hof werden door een deurwachter naar hun plaats geleid. Zij bleven er stokstijf en met onbewogen gezicht staan. Plechtstatig verklaarde de voorzitter:

Op een kort gebaar van hem mocht iedereen plaatsnemen wij beschuldigden inkluis.

Tijdens een korte inleiding, die zin na zin vertaald werd, beloofde Hen Prasident ons een loyale berechting. De drie toegewezen advokaten stonden overigens borg voor ons recht op verdediging, onderstreepte hij. — Hier weze terloops opgemerkt dat deze advokaten noch voor, noch tijdens het geding enig kontakt hadden met wie van

ons dan ook. Hierover zweeg de voorzitter echter in alle talen. Of had hij desbetreffend zwijgplicht?

Het was nochtans een minzaam man zoals wij tijdens het verloop van het proces zouden ervaren. Deze minzaamheid vonden wij helaas niet terug bij der Staatsanwalt, een harteloze, nijdige beschuldiger zoals die vaak in films of op het toneel wordt uitgebeeld. In de donkerste kleuren schilderde hij onze anti-Duitse aktiviteiten af. Over de gestrengheid van zijn strafvorderingen liet hij geen twijfel bestaan. Laat ik echter niet op het procesgebeuren vooruitlopen. Na de korte inleiding door de voorzitter volgde een omslachtige identificering van de beklaagden. Opzettelijk verkeerd begrepen vertalingen gaven daarbij vaak aanleiding tot vrij komische intermezzo's, die zelfs bij de voorzitter een glimlach ontlokten. Der Staatsanwalt bleek er minder mee opgezet. Het einde van de identificeringsformaliteit besloot de eerste procesdag. Tot dan toe leek ons dit alles veeleer een klucht.

De volgende dag hoorden wij de voorlezing van de algemene beschuldigingsakte die wij inmiddels reeds van buiten kenden. De vertaling, met daarbij allerlei opmerkingen en onderbrekingen rondden de tweede procesdag af. Wij hebben ons toen eerder verveeld.

Tijdens de derde zittingsdag ging het ernst worden. Wij zouden namelijk persoonlijk voor de rechters geroepen worden om door hen en de inmiddels gevreesde Staatsanwalt aan een kruisverhoor te worden onderworpen.

De voorzitter leidde de ondervragingen altijd even minzaam, haast op vaderlijke toon. Zijn geduld scheen eindeloos. Hij had nochtans vlug door dat er met de vertalingen aardig wat geknoeid werd en de ontkenningen-aan-de-lopende-band geduchte smoesjes waren. Toch zou hem dit niet beletten vredig te luisteren, korrekt te verbeteren en af en toe zeer kordaat der Staatsanwalt op zijn nummer te zetten wanneer deze door stekelige vragen die verdammte Lügner, zoals hij ons — overigens niet ten onrechte — noemde, poogde te ontmaskeren. Op de duur nam de openbare aanklager deze arbitraire terechtwijzingen niet meer en plofte op een ongekontroleerd moment de voorzitter in het gezicht dat hij in heel zijn loopbaan nooit zo een onDuits voorzitter had ontmoet. „Undeutsch", zei hij woordelijk. Waarop de voorzitter gevat der Staatsanwalt voorhield dat hij niet aangesteld was om het proces van de voorzitter te maken, maar enkel en alleen om door bewijzen en overtuigende argumenten de schuld van de beklaagden aan te tonen. En, zo hij zich met dit standpunt niet kon verenigen, maar best deed onmiddellijk de zaal te verlaten. Wat de kennelijk verongelijkte openbare aanklager ook prompt deed.

Omwille van de beginletter van mijn familienaam werd ik als een der allerlaatsten voor individuele ondervraging naar voren geroepen.

„Jouw beurt, komediant!" fluisterde buur Sprimont.

Ik begon onmiddellijk het spelletje van volkomen doofheid. Hierdoor verplichtte ik de tolk tot bij mij te komen, helemaal achteraan in de kapel om mij daar luid in het oor te roepen:

„Volgen, man!"

De voorzitter wou onmiddellijk vernemen of mijn hardhorigheid aangeboren dan wel het gevolg van een ziekte was? De tolk, iemand met een jobsgeduld, had de moeite van de wereld om mij die vraag duidelijk te maken.

Ik speelde mijn rol blijkbaar uitstekend. Met slepende stem en naar dovemansgewoonte zeer stil vertelde ik de voorzitter dat mishandeling tijdens mijn ondervraging door de S.D.'ers mij dit blijvend letsel hadden bezorgd. Met gebaren poogde ik mijn woorden kracht bij te zetten.

De voorzitter knikte medelijdend en gaf mij zonder verder aandringen toelating om mijn plaats terug in te nemen. Mijn verhoor dat ik zo gevreesd had, was hiermee reeds ten einde. Ik had grof gespeeld! Zou ik winnen?

Een eerste resultaat van mijn nummertje was dat ik de volgende dag niet meer mee mocht naar de kapel-gerechtszaal. Helemaal alleen bleef ik in de cel achter, aan de tegenstrijdigste gevoelens ten prooi.

Gelukkig had ik mij om niets zorgen gemaakt, want toen mijn celmakkers rond de middag terugkwamen, stelden zij mij onmiddellijk gerust.

„Het schertsproces is voorbij," zegden zij. „Luister maar: de zwaarst gestrafte, Staf Baeckelmans, heeft amper tien jaar gekregen. En het toppunt is dat het merendeel van de makkers een straf opliep ver beneden hun voorarresttijd. Er zijn zelfs een paar vrijspraken..."

„En wat hebben zij mij aangesmeerd?" wou ik weten.

„Wel" zei mijn broer spottend, „jouw zaak is, net als die van mij, wegens gebrek aan getuigen en bewijzen voor onbepaalde tijd uitgesteld..."

Ik slaakte een zucht van verlichting.

Voor bedoelde omwisseling en inlevering moesten wij ons in de Kleiderkammer aanmelden, een dompige ruimte ergens in de kelderverdieping. Hier heerste Herr Peters als een sjeik. Het leek er sterk op dat deze vijftiger met de sluike grijze haren zich wou wreken op zijn gevangenen, vanzelfsprekend de buitenlandse politieke gedetineerden, en wel om het been dat hij aan het Russisch front was kwijtgeraakt. Uiterlijk kwam hij over als een vaderfiguur. Hij wou zich voordoen alsof hij het goed met ons meende. Vlug hadden wij door wie hij was. In een bars Duits — blijkbaar in nabootsing van zijn vereerde-.Führer en daarbij in schril kontrast met zijn eerder innemend uiterlijk — gebood hij ons sofort tot op de huid uit te kleden. Poedelnaakt moesten wij voor hem aantreden.

„Keine Muskeln" zei Herr Arbeitsinspektor Muller, een kleine dikbuikige man met een nijlpaardenfiguur.

„Einfach keine Muskeln!" herhaalde hij met toonloze stem.

Hierop doorstreepte een Hausknecht mijn gevangenisnummer. De omvang van mijn biceps voldeed blijkbaar niet aan de minimumnormen voor arbeidsbekwaamheid.

Herr Muller was inderdaad op zoek naar gevangenen die hij kon tewerkstellen hetzij als wever of nettenvlechter in het tuchthuis zelf, hetzij in één van de drie buitenkommando's, die slavenwerk inhield in respektievelijk een kalkgroeve in de onmiddellijke omgeving van Gross-Strehlitz, bij het aanleggen van een kanaal in Blechhammer en in een wapenfabriek in Laband. Zowel in Blechhammer als in Laband, beide op een dertigtal kilometer van Gross-Strehlitz gelegen, werden de gevangenen — wanneer zij vrij van werk waren — in een streng bewaakt barakkenkamp ondergebracht.

Maar dan werd het de hoogste tijd om uit de stad te verdwijnen. Inderdaad geen vloek te vroeg, want plots verscheen er een patrouille gestapisten. leder die zich op straat bevond, werd aangesproken en gefouilleerd. Waarschijnlijk was de jacht op ons ingezet?

Uit wat voorafging is gebleken dat ik het voorrecht had tussen mijn medegevangenen zeer fijne mensen te ontmoeten. In alle eerlijkheid dien ik evenwel toe te geven, dat ik af en toe ook met minder fraaie personages werd gekonfronteerd. Zo onder meer met een bekend geneesheer-specialist uit een van onze grote Vlaamse steden. Die man had zich reeds vroeg bij een verzetsbeweging aangesloten en er een grote bedrijvigheid aan de dag gelegd die jammer genoeg aan de speurders van de Sicherheitsdienst was bekend geraakt en tot zijn aanhouding had geleid. Zijn vergrijp kostte hem de doodstraf, die gelukkig niet werd uitgevoerd. Maar aan de deportatie naar Duitsland is hij niet kunnen ontsnappen.

Hij werd op zekere dag aan onze celbezetting toegevoegd. Wij waren juist op keukenkorvee en troffen hem bij onze terugkeer in de cel aan. Die verdienstelijke weerstander — die zich achteraf helaas niet langs zijn beste zijde liet kennen — zat er absoluut niet verslagen bij. Later zou blijken dat hij een geboren fatalist was, iemand die zijn lot ijzig kalm onderging.

„Waarom zou ik? Nu dat ik eindelijk eens het buikje kan rond eten!"

Die dokter bleek zich spoedig als een onhebbelijk heerschap te manifesteren. Een attent woord of een vriendelijk gebaar moesten wij van hem niet verwachten. Evenmin een dank-je voor de spontaan aangeboden wortelen. Een kompleet a-sociaal mens? Inderdaad! Daar kwam hij trouwens vrijmoedig voor uit.

Eens zou hij ons door zijn onmaatschappelijk gedrag verbazen en behoorlijk op stang jagen. Een celgenoot, Janneke Van Humbeeck uit Londerzeel-Sint Jozef, had reeds dagenlang helse kiespijn. Tegen wil en dank moest hij die pijnverwekker laten trekken. Het ging om een bovenhoektand met een zeer grote, drieledige wortel die na de verwijdering een gat achterliet dat moeilijk te dichten bleek.

nabij. Intussen waren ook de andere celgenoten gealarmeerd. Daaronder de bewuste dokter. Die maakte evenwel geen aanstalten om hulp te bieden. Op onze vraag of hij geen middel zag om Janneke te helpen, misschien van de dood te redden — want wij vreesden inderdaad het ergste — op die vraag stelde hij lakoniek en onmenselijk-brutaal:

„Kan ik inderdaad, maar ik zal het niet doen. Het is de taak van de geneesheer-van-dienst die hiervoor meer te eten krijgt..."

Onze verontwaardigde repliek schampte evenwel af op een niet voorstelbare onverschilligheid van die Eskulaap die inderdaad geen hand wou uitsteken om Janneke uit zijn ellende te verlossen.

Ten einde raad hebben wij gepoogd de nachtcipier tot hulpverlening te bewegen. Die dreigde ons echter af met een bitsig:

„Och," schamperde hij, „egoïsme is toch de basis van alle menselijke drijfveren. Maar ja, jullie geïndoctrineerde godsdienstfanatici, met een bedrieglijke naastenliefde in het vaandel, weten zulks vanzelfsprekend niet. Ik ben liberaal en vrijdenker en weet dus beter. Maar dat gaat natuurlijk jullie petje te boven..."

Die ongeremde behoefte aan voedsel dreef sommigen tot onverantwoorde risico's. Zo waren er die tijdens de Spaziergang op het gevangenisplein, waar tussen de wandelpaden spinazie stond te groeien, zich niet konden weerhouden enkele blaadjes af te trekken en ze vliegensvlug in hun zak te laten verdwijnen. Het overgroot gedeelte werd op die euvele daad betrapt en op vijfentwintig striemende karwatsslagen getrakteerd. Dit zou hen echter niet beletten om te herbeginnen. Werden zij misschien meer door het honger-beest getormenteerd dan de anderen of geloofden zij, in hun verregaand optimisme, dat zij de volgende maal meer chance zouden hebben?

Het is voldoende geweten hoe komplete armoede mensen en dieren tot luizige wezens doet verworden. Precies daardoor werden ook wij in Gross-Strehlitz met die ondiertjes gekonfronteerd, ondanks de inspanningen die het gevangenisbestuur en -personeel zich getroostten om ons een minimum aan hygiëne te bezorgen.

Zo kregen wij om de maand een klompje Tonseife of leemzeep, waarmee wij zeer zuinig moesten omspringen. Om de twee weken werd ons linnen ververst. Nu ja, er werd een edele poging gedaan om het zo zuiver en zo fris mogelijk terug te bezorgen. Ook kregen wij om de veertien dagen het genot van een vluchtig stortbad. En vermits baarden en snorren er taboe waren, moesten wij om de zeven dagen onder het mes van de Friseur, een gemeenrechtelijke gevangene van het krapuleuze soort.

Er werd ook in zekere mate aandacht besteed aan onze geestelijke hygiëne. Vanuit de gevangenisbiblioteek kregen wij tweewekelijks een boek toebedeeld. Het ging hoofdzakelijk om jaargangen van Duitse weekbladen die uitpuilden van Nazi-propaganda. Wij hebben ze evenwel verslonden, zelfs meermaals herlezen. Op gevaar van bestraffing durfden wij ze wel eens omwisselen met exemplaren van celburen. Dit leesgenot heeft helaas niet lang geduurd. Op zekere dag moesten wij ons boek inleveren en kwam er geen vervanging meer. Net zo een definitieve inlevering was die van mes en vork, die wij echter niet zouden missen, want een lepel volstond ruimschoots bij onze maaltijden van soep en nog eens soep.

Op de vraag of koncentratiekampen een Nazi-uitvinding zijn, kan het antwoord gelezen worden in de hiernavolgende, aan de Standaard-encyclopedie ontleende omschrijving:

Er was vooreerst de Lagerältester, zowat de schipper naast de SS-kommandant. Hij fungeerde als een soort opperhoofd met haast ongelimiteerde bevoegdheden. Onder zijn leiding ressorteerden de Blockaltester (barakchef) en de Kapo's (kommando- of wcrkleiders). Beide laatsten mochten eigenmachtig de Stubealtester (zaalchef) en de Vorarbeiter (ploegbazen) aanstellen.

Wij werden, geëskorteerd door brullende SS'ers en krankzinnig blaffende bloedhonden, door de wijde ingangspoort naar een hoger gelegen, biezonder groot appèlplein gedreven. De avond was net ingevallen. Op die Appelplatz was de schouwing in volle gang. Meerdere duizenden gevangenen in een blauw-wit gestreepte kampuniform stonden er in lange, kaarsrechte rijen opgesteld. Pas wanneer de telling, die eindeloos aansleepte, toch scheen te kloppen, mochten de gevangenen naar hun respektieve barak gaan. Zij waren duidelijk opgelucht. Wij, de nieuwkomers, kregen echter order ter plekke te blijven.

Inmiddels kwam er een door merg en been snijdende wind opzetten. Tot overmaat van ramp begon het na een half uur ook te stortregenen. In minder dan geen tijd waren wij drijfnat. En van beschutting was geen spraak. Roerloos moesten wij in het midden van de helver-lichte, voetbalgrote appèlplaats blijven staan, ten prooi aan de akeligste gedachten.

Dit zouden wij achteraf bij herhaling kunnen vaststellen.

Van de juwelenafdeling werden wij versast naar een belendend vertrek, de ons uit Esterwegen bekende Kleiderkammer. Daar kwamen wij oog in oog te staan met twee stotndronken SS'ers van lagere rang. Eén van hen was nog vrij jong. Ik schatte hem amper achttien jaar oud. Hun beider boeventronie stond op zwaar onweer.

„Tot op het vel uitkleden!" geboden zij ons.

Dit deden wij zonder treuzelen, want elk vertragingsmaneuver werd als verzet ongenadig afgestraft.

De SS'ers waren ook hier door helpers omringd. Weer een stel potige Polen die bij het doorzoeken van onze kleren mekaar in ijver wensten te overtroeven. Het waren doorwinterde kerels die best wisten waar zij moesten zoeken. Zij slaagden er dan ook in hier en daar nog iets waardevols boven te halen. Triomfantelijk overhandigden zij de buit aan hun grijnzende SS-bazen die voortdurend met de fles aan de mond zaten. Daarop werden de schuldigen bestraft met enkele schoppen, bij voorkeur op de geslachtsdelen.

Dit uitgebreid onderzoek vroeg veel tijd. Intussen werden alle kledingstukken geïnventariseerd en nadien in een genummerde zak gestopt. Zonder tegenkontrole werden wij verplicht een beschrijvings-dokument te ondertekenen. Mijn argwaan en vrees kregen hierdoor nog een extra duw. Vertwijfeld vroeg ik mij af of K.Z. Gross-Rosen niet het eindstation was, waar wij allemaal — de ene al vlugger dan de andere — door de stankuitbrakende schouw van het crematorium zouden verdwijnen? Met de haast bedwelmende geur van verbrand vlees en botten hadden wij inmiddels ook reeds kennis gemaakt.

Poedelnaakt — neen, ik had ongezien een jasje kunnen gappen — werden wij de barkoude buitenlucht ingesnauwd. En weer dienden er groepjes geformeerd die naar de zogeheten ontluizingskamer werden gedirigeerd.

Het ging om een helverlichte barak waar wij op spot en hoon — hoe kan het anders? — onthaald werden door een twintigtal gevangenen met uitgesproken bandietengezicht. Het bleken weer in hoofdzaak Polen te zijn.

In een bars Duits — dat zij duidelijk van hun SS-opdrachtgevers hadden afgeleerd — schreeuwden zij ons toe:

Der Schlafsaal was één schril kontrast met wat later het heiligdom van de Stubealtester bleek te zijn. Het was een grote, kompleet kale ruimte. In de verste hoeken waren er naar schatting enkele honderden in hemd en onderbroek geklede gevangenen met meelijwekkend, kaalgeschoren hoofd als dieren op mekaar gedreven. Met een fikse trap tegen de kuiten, die mij werd toebedeeld door een grijnzende zaalwachter, belandde ik in minder dan geen tijd in die mierenhoop. Ik bemerkte meerdere Zwarte Hand'ers die mij, ondanks hun eigen zorgwekkende toestand, bemoedigend toeriepen. Hun aanwezigheid was een belangrijke steun. Zulks belette helaas niet dat honger en vermoeidheid zich alsmaar kwellender lieten gevoelen. Met angst en twijfel wachtte ik de verdere gebeurtenissen af.

Na betrekkelijk korte tijd volgde er klederenbedeling. Ik kreeg een verscheurd en buitenmaats jasje en een veel te korte broek, ook grijskleurige Russische sokken en verhakkelde blokschoenen toege-smeten. Het aanpassen moest in Blitztempo geschieden. Die Holz-schuhe zouden ons het meest problemen geven, dat voelden wij reeds vooraf aan.

Aanvankelijk konden wij niet gissen wat de rode strepen, die overvloedig op onze bovenkleding waren aangebracht, wel mochten betekenen. Anciens zouden ons vlug vertellen dat dit gebeurde om ontsnappingen te verijdelen.

„Want mocht een gevangene bij wonder buiten het Lager geraken, dan zou die groteske kledij hem toch vlug verraden en... zonder mededogen aan de galg brengen," zegden zij daarbij met een betekenisvolle blik.

Kans om onderling van gedachten te wisselen kregen wij amper. Onder voortdurend gebrul van de Stubealtester moesten een twintigtal door hem aangeduide miseriemensen strozakken aanrukken en deze op de vloer tegen mekaar aansluiten. Slechts voor een smalle doorgang mocht plaats geruimd worden.

Er bleek voor elke gevangene een deken voorzien te zijn: een dun gevalletje dat daarbij niet makkelijk in handen te krijgen was, want aan alle kanten werd er gerukt en gesleurd. Maar de in 't ranselen onvermoeibare zaalwachters zorgden er voor dat er vlug orde op zaken kwam. v

Wij hebben gedurende die eerste nacht in K.Z. Gross-Rosen niet lang kunnen genieten van een zalige rust. Reeds om vijf uur waren wij aan ,Aufstehen!" toe. Met luid gebrul en nijdige karwatsslagen zorgden de hondse helpers van de Stubealtester ervoor dat wij in ongelooflijk korte tijd aangekleed waren en de zaal een ware metamorfose had ondergaan. Een lukraak aangeduide ploeg gevangenen slaagde er verrassend vlug in de strozakken in een bergruimte op te stapelen.

Het verplaatsen van de strozakken zorgde echter voor een verstikkende stofwolk. Aan dit euvel had men nochtans goeddeels kunnen verhelpen door de ramen open te zetten. Maar vermits het op dit vroege herfstuur nog flink donkerde, was zulks volledig tegen de verduisteringsregels.

Weer werden wij in de uiterste hoeken opeen gedreven. Ik had kans gezien mij bij mijn broer en Mieleke Vangelder te voegen. Wij konden mekaar echter weinig opbeurends vertellen. Alle drie vroegen wij ons beangstigd af welk onheil ons nog boven het hoofd hing.

Veel tijd tot piekeren kregen wij evenwel niet, want plots zwaaide de toegangsdeur tot de slaapzaal open en werden door korveeërs eetketels binnengesleept.

Eindelijk zouden wij in dit kamp ons eerste voedsel krijgen. Lang gissen wat het was, hoefden wij niet. Het werd een half litertje fletssmakende waterpap, die ons in bruin verroeste gamellen werd voorgeschoteld. Lepels waren er niet voorhanden. Hoefde ook niet, want wij moesten het goedje gewoon maar opslurpen. Dit kon niet vlug genoeg gebeuren, daar die zogenaamde eetschalen in aantal zeer beperkt waren en daarom zonder verwijl moesten teruggegeven worden. Zonder omspoelen gingen de gamellen van hand tot hand: een vloek tegen de elementairste regels van de hygiëne! Inderdaad, maar ons zou het niet beletten het papje gulzig naar binnen te slokken. Wie hongert, kijkt niet meer zo nauw!

Om het aanschuiven ordelijk te laten verlopen, werden wij in één rij opgesteld. Eens ons rantsoen naar binnen, konden wij niet rap genoeg naar onze hoek. Poolse kamerhelpers toonden zich bijzonder ijverig bij het ophalen, of beter het uit de handen rukken van de schotels.

„Miski dawei! Miski dawei! Tempo! Tempo!" schreeuwden zij zonder ophouden.

Een oude Muselmann stak bevend zijn gamel uit. — Muselmann was de schampere spotnaam die onze beulen gaven aan alle gebrekkigen, zieken, zwakken en wandelende geraamten, kortom de werkonbekwamen. — Karl had blijkbaar een onregelmatigheid bemerkt. Hij schopte de ongelukkige man de eetschotel uit de handen en smakte tegelijkertijd de pollepel in de ketel. Hierdoor ging er heel wat kostbare pap verloren. Terwijl hij zijn slachtoffer in een wurggreep naar zich toetrok, hem wellustig stampte en sloeg — vanzelfsprekend met een voorliefde voor de geslachtsdelen — schold hij hem uit:

„Jij luizige dief! Ik heb bemerkt dat je voor de tweede maal aanschoof. Jij wou dus eten van je medegevangenen stelen, du schmutziger Kerll Ik zal eens tonen hoe zulk vergrijp hier bestraft wordt."

Het schoppen, boksen en slaan dreef hij ondertussen in versneld tempo op. De ontkenning van zijn weerloos huilend slachtoffer en diens smeken om erbarming maakte de hatelijke beul zo mogelijk nog woedender. Vlug was de onfortuinlijke, akelig kermende oude man met bloed bedekt. Lang kon hij een dergelijke mishandeling niet overleven. Inderdaad, na korte tijd gaf hij de geest. In zijn uitpuilende ogen lag een stil verwijt.

Alle gevangenen — behoudens Karls personeel dat waarschijnlijk meer van dergelijke exploten had meegemaakt — waren met verstomming geslagen. De woesteling toonde echter niet de minste emotie. Hij scheen zelfs zeer tevreden te zijn over zijn prestatie en gebood al zijn onderdanen zich in kring rond het lijk op te stellen en naar zijn toespraak te luisteren. Die geleek in grote trekken op het welkomstwoord van de SS-officier bij onze entree in het kamp. Met gekruiste armen stak hij zijn tirade af in een stijl die Hitler hem had kunnen benijden.

Jullie zijn hier in een koncentratiekamp, zeer precies in vleugel B van Baracke neun. Ik ben aangesteld als chef, wat betekent dat ik hier beschik over leven en dood."

Na zich enkele ogenblikken verlustigd te hebben aan onze angstogen, ging hij zeer nadrukkelijk verder:

„Waarom ik hier terechtkwam, is niet moeilijk te raden, maar...

beslist geen reden om mij te schamen. Weet daarbij dat hier geen onderscheid wordt gemaakt tussen politieke of andere soorten gevangenen. Voor de K.Z.-wet is iedereen gelijk. En die wet is onverbiddelijk, neem dat van mij aan!"

Met een valse glimlach ging hij temend verder:

„Dat jullie ooit deze satansplaats zullen verlaten, hangt niet alleen van mij af. Bij gedwee opvolgen van mijn bevelen, is een goede verstandhouding en een goede afloop verzekerd!"

Daarop werd hij plots dreigend.

„Maar wie het minste teken van vezet vertoont, wordt ongenadig afgemaakt. Jullie hebben zopas een sprekend voorbeeld gekregen. Bekijk maar eens dat kreng hier aan mijn voeten, dat wou mij bedonderen en jullie zien het resultaat!"

Hier pauzeerde hij even, kennelijk met de bedoeling dat wij duidelijk het beeld van de vermoorde in ons zouden opnemen. Dan barstte hij opnieuw uit:

„Prenten jullie goed in het hoofd dat een mensenleven mij minder waard is dan dat van een dier..."

Dan nam hij haast vertederend een katje, dat miauwend tegen zijn been aanwreef, in de handen en streelde het opvallend minzaam over de kop. Op zijn verdierlijkt wezen verscheen heel even een glimlach die plots plaats maakte voor een moordlustige trek.

„Neem nu dit poesje," zei hij op fluistertoon. „Het is voor mij belangrijker dan honderden van jullie soort. Wie het durft aan te raken, is eerste kandidaat voor de hel. Jetzt wissen Sie Bescheidt.

In de regel diende zich omstreeks zeven uur een SS-officier met groot en vooral luid vertoon aan. Op bevel van de hem assisterende en voor hun Block verantwoordelijke Barackeältester moesten wij in houding springen en de ogen pal gericht houden op de Henrich Himmlervolgeling, precies op het ogenblik dat die Uebermensch voor onze rij halt hield. Al naargelang van zijn luim mochten wij daarop de ruststand aannemen of moesten wij opnieuw in militaire houding. Wanneer de telling met de opgegeven cijfers klopte, was het wachten tot de kampbel ons voor het werk opriep.

Zo ongeveer verliep een appèl waarbij geen vuiltje aan de lucht was, wat betekende dat niemand het hoofd, al was het slechts heel even, had verdraaid of een voet had verzet. Want dan kwam er heibel...

Nu kan je best begrijpen dat er tussen duizenden gevangenen allicht één was die zich niet honderd procent aan de bevelen had gehouden, temeer daar de opdrachten uitsluitend in het Duits werden gegeven, een taal die het merendeel van de hechtelingen niet eens verstond.

Haast elke dag liep er wat mis en was er voor het janhagel een reden om een furie te ontketenen. Bij voorkeur gebeurde dit na de avondschouwingen, wanneer het werk niet meer drong. De appèlverantwoordelijken — in hoofdzaak barakchefs, zaaloversten en Kapo's — stormden dan als briesende leeuwen tussen de rangen en bewerkten de schuldige(n) met karwatsen, gummislangen of stokken, liefst op de gevoeligste plaatsen. Veelal volgde er dan een algemene bestraffing: „Mütze ab! Mütze auf! Augen links! Augen rechts!" of een half uur kniebuigingen maken, wat er op neerkwam dat wij dienden neer te hurken, enkel steunend op de tenen; dat wij daarbij de handen moesten strekken en ons naar links en rechts draaien, bovendien nog schijnbewegingen uitvoeren en vaak „Hinlegen! Aufstehen! Hinlegen! Aufstehen." In de modder of in de sneeuw, hen om het even. Om zich te verwarmen, boksten, schopten en stompten de ordehandhavers er duchtig op los.

Het eindbilan van een appèl-met-staartje was steevast een stel zwaar toegetakelden die regelrecht naar het Revier konden en enkele doden die het crematoriumpersoneel werk zouden bezorgen.

Alle emoties ten spijt was het onvoedzaam papje intussen reeds lang verteerd. Met een lege maag moesten wij dan op weg voor onmenselijk zwaar labeur.

Slechts wie duidelijk als invalide overkwam, vond bij die Kapo's genade en mocht in de rij van de werkonbekwamen postvatten. Koortslijders werden als simulanten uitgescholden en met de zweep bewerkt en honend naar de groep arbeidsbekwamen verwezen.

De uitzonderingen, dus zij die door de heren werkopzichters niet voor buitenwerk in aanmerking kwamen, werden aan de barakchef overgedragen. Die krimineel mocht op zijn beurt oordelen wie naar de dokter mocht. Over wat dan nog resteerde, konden zijn helpers naar goeddunken beschikken voor licht werk in en om de barak. Ikzelf zou helaas nooit van dit voorrecht genieten, al verkeerde ik toen reeds in een toestand van verregaande verzwakking.

In wat onze taak als zogenaamde buitenwerkers bestond, werd ons in een bars, zeer gebrekkig Duits door de werkopzichter, weeral een gedegenereerde Pool, toegesnauwd. Hij trachtte ons diets te maken dat het grootste deel van onze barakbezetting in de Steinbruch aan de slag moest, terwijl de overblijvenden zouden ingedeeld worden in de ploeg die belast was met de Stellenbau of het aanleggen van fundamenten voor een reeks nieuwe barakken die dringend nodig waren voor de steeds groeiende kamppopulatie.

Ikzelf werd van meetaf aan het Steinbruchkommando toegevoegd. Zulks hield in dat ik en mijn metgezellen viermaal in de voormiddag en even zoveel keren in de namiddag deels langs ruw uit de rotsen gehouwen, deels ook langs houten trappen in de diepe steengroeve moesten afdalen om daar een van de vele na dynamitering losgekomen granietsteenklompen op de schouder te torsen en er moeizaam de glibberige en ongelijke treden mee op te klauteren. Wij waren verwittigd dat, wie op een te lichte steen werd betrapt, zich aan het ergste kon verwachten. Niettegenstaande die duidelijke waarschuwing namen wij toch levensgevaarlijke risiko's.

Slechts eenmaal werd ons dagelijks moordend labeur onderbroken, namelijk om twaalf uur en wel voor das Mittagessen: een liter soep waarvan het hoofdbestanddeel meestal raapkool was. Hiervoor moesten wij op een sukkeldraf naar de barak terugkeren. Zoals gebruikelijk schoven de gamellen in ijltempo van hand tot hand en werd de magere inhoud gulzig naar binnen geslokt. Daarop ging het weer in marstempo naar de Steinbruch. Onze ellende werd daar niet alleen veroorzaakt door de zware, scherpe steenblokken die onze schouders deerlijk toetakelden, maar wij moesten ook door modderpoelen waden en hadden alle moeite van de wereld om onze Holz-schuhe, die met ijzerdraad en papieren banden aan onze voeten vastzaten, uit de kleverige kleibodem los te wrikken.

Nooit ging het bij die krapuleuze Kapo's en de op loer liggende SS'ers snel genoeg. Voortdurend werden wij opgejaagd en met stokslagen tot zogenaamd betere inzichten gebracht. Als een door merg en been snijdend geluid galmde het „Schneller! Schneller!" en het „Dalli! Dalli!" door de steengroeve, die dagelijks haar portie doodgemartelden opeiste.

Rustdagen waren in K.Z. Gross-Rosen een ongekende weelde. Zelfs op de zondagen moest er gewerkt worden, omdat de steeds aangroeiende stroom gevangenen het opvoeren van het barakkenbestand vereiste en vooral omdat onze hoeders het ons opgeplakte etiket van dwangarbeiders te allen prijs wensten waar te maken.

Er was in de steengroeve uiterste voorzichtigheid geboden, vooral in verband met de dynamiteringen, waarvan wij niet altijd tijdig of duidelijk genoeg werden verwittigd. Zo vond menig niet voldoende verdekt opgestelde gevangene onder de steenbrokregen een afgrijselijke dood of hield er ernstige verwondingen met vaak blijvende letsels aan over. Het ligt voor de hand dat hier niet alleen veel aandacht, maar vooral veel chance vereist was.

De terugkeer-na-volbrachte-dagtaak van de geradbraakte, zich voortslepende en door medegevangenen ondersteunde slaven naar het avondappèl en daarna naar hun rustbestemming (!) in de barak, gebeurde niet in onverdeelde vreugde. Ieder wist dat op de terugweg nog heel wat harde klappen zouden vallen, die voor velen een meedogenloze dood of een levenslange verminking betekenden. Er werd beweerd dat de Kapo's opdracht hadden om dagelijks voor een bepaald aantal crematoriumklanten te zorgen. Aan dit bevel hielden zij zich tuchtvol, want hun goed beloond baantje stoelde grotendeels op een perfekte uitvoering.

Wanneer de Barackaltester in goede luim was en er buiten een kollektieve bestraffing uitbleef, mochten de afgepeigerde gevangenen eindelijk de barak betreden. Daar moesten zij zich ijlings, op hemdje en onderbroekje na, van alle kledingstukken ontdoen. De uitgehongerde en op spoken gelijkende Muselmanner dienden dan in één rij aan te schuiven voor das Abendessen: een hompje kleverig korrelbrood, soms aangevuld met een spaarzaam rantsoentje margarine, een vliesdun schijfje Wurst of een lepel marmelade. Een beker eikelkoffie was er onveranderlijk bij.

De eetrompslomp kon niet vlug genoeg voorbij zijn voor de specialisten slapenleggers. Na een benauwend fluitsignaal wisten zij ons, in de beginperiode met twee, later geleidelijk met drie en meer stuks op één platgedrukte strozak samen te persen. Aanvankelijk had ieder de beschikking over een tot op de draad versleten deken gekregen. Die werd bij het slaapleggingsmaneuver vaak gescheurd of gestolen, wat dan een afstraffing door een slaaggrage Wradeck-suppoost tot gevolg had.

De eikelkoffie en een verschrompelde waterblaas waren er de oorzaak van dat velen 's nachts dringend naar het Abort moesten. Die behoeftigen trachtten zich behoedzaam uit het kluwen van aan mekaar geklitte lichamen te bevrijden en in de duisternis de weg naar het ontlastingsruim te vinden. Die handeling kon bezwaarlijk verlopen zonder iemand uit zijn levensnoodzakelijke slaap te wekken en hem alzo enkele krachttermen te ontlokken. De dienstdoende zaalwachter, hierdoor zelf uit een verboden dutje opgeschrikt, trad onmiddellijk scheldend en knuppelend op. Gebeurde het daarbij dat ook de Harackmltester uit zijn dromen werd gehaald, dan konden wij een kollektieve vergeldingsmaatregel verwachten. Meestal liet die woeste-

ling alle ramen opengooien, zodat de binnenstromende ijzige lucht de bezwete lichamen abrupt en levensgevaarlijk afkoelde. Verkoudheden, in al hun verschrikkelijke vormen, waren daarvan het treurig bilan. In het beste geval mochten de slachtoffers de volgende dag naar het Revier verhuizen. Daar zouden er toch nog velen bezwijken, want in die pseudo-hospitalen waren er wel artsen, maar die hadden jammer genoeg geen geneesmiddelen ter beschikking. In deze zogenaamde ziekenbarakken ging het er zó lamentabel aan toe dat zelfs het doodsimpele aspirientje ontbrak. Etterende wonden werden verzorgd met papieren windels. En toch hebben die geneesheren soms wonderen verricht! Of hadden hun patiënten gewoon maar een pak geluk?

Ik moet voorzeker onder een goed gesternte geboren zijn en tijdens mijn gevangenschap — inkluis de koncentratiekampperio-de — over een wonderbaarlijk aanpassingsvermogen beschikt hebben. Maar mijn tijd heb ik er alleszins niet aan weeklagen verdaan. Ik bleef integendeel kontakt zoeken, respektievelijk onderhouden met interessante medegevangenen, mensen die wat zinnigs te vertellen hadden en waarbij ik bijgevolg wat kon opsteken. Onbewust ging ik hen vragen stellen over hun her- en afkomst, hun belevenissen en hun ambities. Meestal wensten zij op hun beurt ook wat over mijn achtergronden te vernemen. Deze vaak boeiende gesprekken hadden alvast het enorme voordeel dat zij tijdelijk heimwee en nare gedachten naar de achtergrond verdreven. Zij inspireerden daarenboven tot hoop, een kardinale deugd die ik — misschien tegen alle logica in — hardnekkig wou beoefenen. Ik bleef ook konstant geloven in een goede afloop. Hitler, de baarlijke duivel, zou wis en zeker aan het kortste eind trekken. Zeer snel nog wel! Mijns inziens kon hij zich niet straffeloos aan genocide blijven bezondigen. Zijn duizendjarig rijk stond zonder twijfel op instorten.

Mijn hang — of noem het dwingende kracht — tot het leggen van kontakten met lotgenoten resulteerde dikwijls in merkwaardige ervaringen. Zo gebeurde het op zekere dag dat ik in de steengroeve werd gekruist door een groepje luid pratende Franssprekenden. Hun getaande gelaatskleur en gitzwarte haren lieten een zuiders type vermoeden. Bij hen liep een opvallende vlaskop.

Onweerstaanbaar bekroop mij het verlangen tot nadere kennismaking en ik negeerde daarbij het reëel gevaar door één of andere spiedende SS'er of Kapo betrapt te worden. Ik wou per se meer over hen weten.

Zoals verwacht, bleken het inderdaad Fransen te zijn, uit de wijnen havenstad Bordeaux.

„En jij?" vroeg ik de wittekop.
„Moi? Bordelais comme les autres!" verbaasde hij mij.

Mijn skeptische blik beantwoordde hij met de uitnodiging hem te vertellen waar ik dan wel vandaan kwam. Te vernemen dat ik Belg was, meer precies Vlaming, volstond blijkbaar niet.

„Ik ken Vlaanderen zeer goed," zei hij en scherpte hierdoor nog meer mijn nieuwsgierigheid.

Zonder overgang bestormde hij mij met vragen. Hij wou ondermeer exact weten waar mijn wieg stond.

Nu leek het mij gewoon dwaas hem te vertellen dat ik een geboren en getogen Tisseltenaar was. Ik zei hem dan maar dat mijn dorp van herkomst zich zowat midden de driehoek Antwerpen-Mechelen-Brussel situeert.

„Zeg toch de naam!" drong hij aan.

Hierop antwoordde ik ontwijkend:

„Een buurgemeente van Willebroek."
„Toch Tisselt niet?" vroeg hij verwonderd.

Ik schrok mij haast een aap. Hoe bestond het dat een Bordelees de naam van mijn geboorteplaats kende?

De verklaring van het mysterie kwam vlug:

„Ik heet Verbruggen." En hij legde hierbij sterk de nadruk op de e's. „Mijn vader is een oud-dorpsgenoot van jou en heeft zich na zijn huwelijk — zowat twintig jaar geleden — in Bordeaux gevestigd. Ikzelf zag er een paar jaar later het levenslicht."

Bij nadere uitleg kwam ik spoedig te weten uit welke familie hij stamde. Tot besluit van ons gesprek verzocht hij mij, bij gebeurlijke thuiskomst, veel groeten aan zijn familie over te brengen. Dit beloofde ik hem. Jammer zou hij de Nazi-hel niet overleven, zoals ik uit de mond van zijn vader vernam, toen deze na de oorlog een bezoek bracht aan zijn Tisseltse familieleden en mij dan kwam opzoeken. Ik vertelde hem uitvoerig over de ontmoeting met zijn zoon, wat blijkbaar als een troost overkwam.

Maar vertwijfeld heb ik mij toen afgevraagd: „God, waarom was die flinke jongen toch zo'n genadeloos lot beschoren? Waartoe heeft zijn offer gediend?"

Wij hadden ginds te maken met een hele scala van bewakers en hun trawanten. Het waren stuk voor stuk sinistere figuren, die in sadisme en bloeddorstigheid mekaar naar de kroon staken. Met enkelen onder hen en die mij trouwens het best zijn bijgebleven, wil ik de lezers beknopt laten kennismaken. Daarbij wens ik een zekere rangorde te respekteren.

De Lageraltester of kampoverste kwam om zo te zeggen uit een Frankensteinfilm gestapt. Herhaaldelijk zag ik hem majestueus over het uitgestrekte appèlplein stappen, in een soort paradepas die menig Duits militair tot voorbeeld kon stellen. Die krimineel — hoe kon het anders? — was steeds biezonder elegant gekleed. Hij had iets verwijfds over zich. Enkel aan een minuskuul rood kruisje op de rugzijde van zijn lichtblauwe vest en dito streepjes op de zijkanten van de geelgroene rijbroek kon je merken dat ook hij bij de gevangenen thuishoorde. De tronie die boven zijn eerder slanke gestalte prijkte, liet duidelijk de nijdigaard en de hardvochtige man vermoeden. Zijn haren waren kort geknipt, maar vertoonden niet de vertrouwde luizendreef. De vierkante nek duidde zonder meer op zijn Pruisische afkomst. Hij had een akelig schorre en van haat druipende stem die volkomen paste bij zijn monstertype. Wie de misdaad beging hem bij het voorbijgaan te negeren, door dan niet in houding te springen en als de gesmeerde bliksem de muts af te nemen, kreeg niet alleen een stortvloed van de ijselijkste verwensingen als „Drecksack! Schweinhund!" naar het hoofd geslingerd, maar mocht daarbij nog een traktatie van fikse trappen op de genitaliën verwachten. Hierop kermend of hoe dan ook reageren, stond gelijk met executie ter plaatse. Het afmaken liet hij aan anderen over, aan zijn immer alerte handlangers die, bij het tappen van een geile mop, het vuile karweitje opknapten.

Hoera! Wij verschoppelingen mochten Kerstmis vieren, ons toegesnoerd hart luchten in liederen, vertellingen en zomeer.

Inderhaast werden er voorbereidingen getroffen, gelegenheidsko-ren samengesteld, vertellers gezocht en geïmproviseerde toneelstukjes aangeleerd. Het moest een echt en waardig kerstfeest worden. Wij zouden op die wijze, al was het slechts voor enkele uren, de terreur van het koncentratiekamp vergeten.

Het was stil die morgen van 25 december 1944. Geen windje. Zacht vriesweer. Glinsterend-witte sneeuwvlokken dwarrelden uit de hemel neer en dekten de bevroren aarde toe met een blank donzig tapijt. Hierop zou het godskindje zijn stappen richten naar alle mensen van goede wil om hen te verlossen uit de duivelse slavernij... Zou de herboren Messias — nu na meer dan vier jaren van oorlogsgeweld — de wereldvrede brengen en ons, verdoemden van het Nazi-regime, de zolang verbeide bevrijding laten smaken? Zou ons voortdurend gebed om verlossing uit deze ellende eindelijk gehoor vinden? Ja, dat moest! Wij zouden de hemel geweld aandoen! In een haast ondraaglijke spanning, gemengd met gevoelens van vertrouwen en schuchtere hoop, maar tevens met een latent aanwezige vrees begon voor ons de bewuste feestdag.

Die zette goed in met een grotere portie en vooral kalorierijkere pap: een reeds lang niet meer gekende weelde. Daardoor werd onze steeds knagende angst gevoelig getemperd en onze hoop opgevijzeld. Langzaam raakte ieder overtuigd dat deze Kerst goed zou verlopen.

De voormiddag brachten wij neergehurkt door in een hoek van onze slaap- en tegelijk leefruimte. Wij moesten niet op werkkommando en werden ditmaal niet voortdurend gesard door Casimir en konsoorten. De stemming kreeg daardoor nog meer kleur.

Wij vertelden over de heerlijke kerstfeesten van vroeger. Wij herleefden de onvergetelijke uren onder de opgesmukte kerstboom. In verbeelding zaten wij weer vol ongeduld te wachten op het lonkende geschenkenpakje dat wij, eens onze beurt, koortsachtig en vol kinderlijke verlangens openden.

In elke wagon werden wij met honderdvijftig stuks opeengestapeld. Er was haast geen plaats om te staan, nog minder om te zitten of te liggen. Twee SS'ers en een Kapo stapten na ons op en reserveerden ongeveer de helft van de wagon voor zichzelf. Zij hadden daarbij de beschikking over een open cokesvuur. Wij werden op een veilige afstand gehouden en konden nauwelijks meegenieten van de uitgestraalde warmte.

Op een gebiedend teken van de bevelvoerende SS-overste zette de moordtrein zich kreunend in beweging. De reis begon onder het dreunend veldgeschut van de naderende Russen. Wij zouden helaas niet door hen bevrijd worden. Gross-Rosen, een hel, lag nu achter de rug! Welk lot was ons nu verder beschoren?

De eerste uren gingen eerder kalm voorbij. Wij konden rondkijken en de vrije wereld bewonderen. En stilletjes bidden...

Vlug begonnen zich dan allerlei ongemakken voor te doen. Wij werden doodmoe van het op mekaar gepakt staan. Naarmate de reis vorderde deed zich de bijtende februarikoude ongemeen scherp aanvoelen. Ziek als wij allen waren en reeds lange tijd niet meer aan de buitenlucht gewend, werden wij nu plots in ons dun kamppakje en sjofel dekentje aan het gure winterweer en de ijzige tocht blootgesteld.

Er moest aan natuurlijke behoeften voldaan worden. Maar hoe? Stoppen werd hiervoor niet gedaan en een toilet was er niet voorhanden. Voor dysenterielijders als ik was de situatie nog een stuk pijnlijker. Ik poogde een lege vleesdoos van een Pool of een Rus te bekomen. Andere nationaliteiten waren er in onze wagen niet vertegenwoordigd. Daar ik mijn portie blikvlees nog niet had durven aanspreken, kon ik derhalve mijn eigen doos niet gebruiken. Maar geen enkele van die Slaven wou mij helpen. Benarde toestand! Er stond dus niets anders op dan alles maar zijn natuurlijke gang te laten gaan, met alle konsekwenties vandien. Niemand bekommerde zich hier om of nam aanstoot aan die toestand. Alleen mijn naaste buren keken mij verwijtend aan en knepen ostentatief de neus dicht.

Wanneer het klaar genoeg was om in de wagen rond te kijken, trof mij een beeld van verschrikking. Dan eerst merkte ik de verwoestende gevolgen van de verlopen nacht. Zes lotgenoten lagen in verkrampte houding tussen het kluwen gevangenen. Hun gezicht was blauw-verwrongen. Bij enkelen sijpelde nog bloed uit een schotwonde. In hun gebroken ogen lag een stil verwijt. Zij waren de eerste slachtoffers in onze wagon. Hoe hoog lag het aantal in de andere spoorwagens? En hoevelen zouden er nog volgen?

Er werd opgewonden gekonfereerd tussen de oversten die — fel gestikulerend — bevelen doorgaven aan hun ondergeschikten. Middelerwijl waren er net geklede burgers op het toneel verschenen. Allen droegen zij het partij-insigne en een hakenkruisarmband. Zij hadden flink hun zegje, waaruit ik afleidde dat zij een hoog civiel ambt bekleedden.

Maar weer vergleden er uren zonder dat er iets noemenswaardigs gebeurde. De avond viel in terwijl wij nog steeds in het Weimarer-Bahnhof werden opgehouden. De wachtende reizigers waren intussen reeds lang naar een ander perron verwezen.

Andermaal zouden zich dezelfde akelige tonelen afspelen als tijdens de vorige nachten. Weer flitsten kogels langs mijn oren en vielen er helaas ook ditmaal dodelijke slachtoffers.

Na opnieuw een krankzinnige nacht bracht het morgenlicht ook dan weer een beetje rust en hoop... ondanks de martelende kou en de vreselijke dorst.

Opeens schoten tientallen SS'ers in aktie. Op bevel van een Sturmbannführer werden de wagondeuren ontgrendeld en opengeschoven. De overlevenden kregen opdracht de lijken naar buiten te duwen. Wie zich niet staande kon houden, werd door de Kapo naar de deuropening gesleept, waar een SS'er de weerloze een dodelijk nekschot gaf en hem dan met een gemene trap zieltogend tussen de spoorstaven deed belanden.

„Wie die klus niet kan klaren, krijgt lood in de nek," dreigden zij, demonstratief met hun revolver zwaaiend.

Als alle lijken geborgen waren, bleken twee wagons afgeladen vol te zijn. De lijkendragers werden na volbrachte taak naar hun respektieve spoorwagen teruggesnauwd.

Met de verwachting dat er na de verwijdering van de doden meer ruimte zou vrijkomen, kwam ik helaas bedrogen uit. De overlevenden van de vooraf leeggehaalde wagons werden immers evenredig over de andere spoorwagens verdeeld, met het gevolg dat wij weer met evenveel passagiers als voordien op mekaar stonden geperst. Gelukkig voor niet lang, hoopte ik, vermits wij nu immers vlug Buchenwald zouden binnenrijden.

Maar dan weer vergiste ik mij. Trok de spooktrein zich kort daarop astmatisch-puffend op gang, dan zou vlug blijken dat wij Buchenwald konden vergeten: onze trein verwijderde zich inderdaad steeds maar verder van Weimar, duidelijk in zuidwaartse richting.

Geduld oefenen! God, meer dan drie jaar was ik hierin getraind! Trouwens het vooruitzicht van een verkwikkend stortbad deed weer hoop leven. Toch kon ik de kwellende vraag, „wat zal dit nieuwe kamp voor onheil brengen?" niet van mij afzetten.

Het werd ons toegestaan op de betonnen omheiningsweg van dit stenen gebouw te gaan neerliggen. Volgens de vriendelijke Fransman, die mij over het stortbad had geïnformeerd, was het kwik tot ruim 10° celcius onder nul gedaald. Hij gaf mij daarbij de raad in "s hemelsnaam niet in te slapen.

„Want dat betekent een onherroepelijke dood," zegde hij met een stem die geen twijfel liet bestaan omtrent de draagwijdte van zijn woorden.

Deze vitale raad zou ik nochtans in de wind slaan. Onbedwingbaar! Ik werd gewoon door de slaap overmand, een zalige slaap met overheerlijke dromen en hemelse visioenen. Die zouden mij helaas regelrecht de dood ingestuurd hebben, was er niet die door de Voorzienigheid gezonden Fransman geweest. Met de regelmaat van een klok kwam hij mij vriendelijk, maar niet minder gedecideerd uit mijn goddelijke slaap wekken. Hij bleef erop aandringen hoe dan ook wakker te blijven. Ik herinner mij nog dat ik verschrikkelijk boos was op die goeierd, omwille van de gestoorde slaap. Hoeveel ik aan deze bewaarengel te danken heb, zou ik slechts veel later beseffen. Nu vraag ik mij soms nog af of die attentievolle man zelf de vreugde van zijn bevrijding uit de Mauthausenhel heeft gekend? Ik zal hem zeker mijn hele leven dankbaar blijven.

De vrouwen, die samen met ons het transport hadden overleefd, kwamen eerst voor een douche in aanmerking. Het uitkleden gebeurde buiten. Vrouwelijkheid was er aan hen nog weinig te bespeuren.

Eerst dienden zij de ontluizingsbehandeling te ondergaan. Daarop werden zij in groepjes van twintig de stortbadruimte ingedreven, waar de Desinfizierung en het stortbad samen een half uur in beslag namen. De groepen van twintig volgden elkaar in een eindeloosdurende tijd op.

Bij het verlaten van het douchekomplex kregen de vrouwen een vlug toegeworpen hemd en mansonderbroek om over het nog kletsnatte lichaam aan te trekken. Zij huiverden en klappertandden, hemel sta bij. Velen huilden van de pijn die veroorzaakt werd door het schrille kontrast tussen het kokend-hete douchewater en de snerpende vrieslucht. Maar wie had deernis met hen? Wie kon helpen.' Wij die op het beton stilletjes lagen dood te vriezen zeker niet!

Ikzelf was geen marxist, laat staan een Lenin- of Stalinvereerder en had mij ook om geen andere reden in het wereldje van de promi's kunnen infiltreren. Zo was en bleef ik een naakte tussen de honderden anderen. Het bed dat ik — zoals gezegd — met anderen deelde, paalde precies aan de gang die de nudisten van de promi's scheidde.

Van mijn toevallige gesprekspartner ging iets vaderlijks uit. Ik schatte hem een goeie zestig jaar. Hij had een markante kop met daarin doordringende ogen. Rondom zijn mond lag een opstandige trek.

Die man intrigeerde mij, mede omdat het een landgenoot was. Ik wou daarom meer over hem weten en kwam daar onomwonden voor uit.

Onder de mom van „och, wat heeft het te betekenen?" wou hij vooreerst mijn vragen afwimpelen. Die afwijzing gaf precies voedsel aan mijn nieuwsgierigheid. Op mijn aandringen is hij dan aan het vertellen gegaan.

Plots zweeg hij en keek mij haast verontschuldigend aan en zei: Maar waarom jou met mijn verleden lastig vallen?"

..Lastig vallen? Integendeel, het interesseert mij allemaal zeer lerk. Vertel asjeblieft verder", drong ik aan. Hij liet zich niet pramen.

..Mijn taak bij de vakbond bestond er vooral in de werkmakkers tot aansluiting te bewegen en met ons de strijd aan te binden tegen het machtsmisbruik van de rijken. Ik hield hen voor dat zij ons behandelden als koopvee. Ik bezat blijkbaar overredingskracht, want het lukte mij in vrij korte tijd een belangrijke groep medestanders te rekruteren. Ik moest echter dra ondervinden dat verbaal geweld weinig of niets opleverde. Ik ging daarom tot aktiemiddelen over, onder meer door stakingen uit te lokken. Steeds als eerste stond ik aan de ingangspoort van de fabriek om gedwongen werkwilligen tot andere inzichten te brengen. Het kwam vaak tot handgemeen met ratten en rijkswachters. Meermaals werd ik opgepakt en ik kon enkele dagen brommen."

Hierop zweeg hij weer en keek mij dromerig aan. Met een uitnodigend gebaar verzocht ik hem verder te gaan met zijn levensverhaal.

„Ik werd voortdurend benaderd door socialistische mandatarissen, die erop aandrongen met hen de politieke toer op te trekken. Er werden mij zelfs verleidelijke aanbiedingen gedaan. Ik moest ze kordaat afwijzen, omwille van de syndicale principes die ik er toen op nahield. Ik wenste tot iedere prijs de handen vrij te houden."

Geboeid luisterde ik naar Lahaut, die mij werkelijk in de ban van zijn woorden had. Er ging iets hypnotisch van hem uit. Hij had blijkbaar mijn grote luisterbereidheid gemerkt en vervolgde meteen: „Op de voorgeschreven leeftijd moest ik mij voor de legerloting aanmelden. Ik trok een fortuinlijk nummer en was dus vrij van dienst, die toen liefst vier jaar duurde. Die tijd kon ik rijkelijk benutten om mede te timmeren aan de weg tot lotsverbetering van de Luikse metaalarbeiders.

Wanneer in 1914 ons land door de Duitsers overrompeld werd, was ik meteen als syndikale voorman vleugellam gemaakt. Daarbij voelde ik mij — alhoewel voordien een verwoed anti-militarist — geroepen om mij als vrijwilliger te melden. Die laffe Germaanse inval kon ik niet nemen.

Na een kortstondige opleiding werd ik naar het front gestuurd, waar ik mij blijkbaar verdienstelijk heb gemaakt, want ik kreeg een pak dekoraties en werd binnen de kortste keren tot wachtmeester gebombardeerd."

Met een spottende glimlach had hij er die toespeling op zijn frontgedrag aan toegevoegd. En opnieuw liet hij een pauze. Weer van korte duur, want ik moedigde hem aan zijn biografische schets te vervolledigen.

Hoopvol keek ik hem aan.

Intussen was het voor Julien Lahaut de hoogste tijd om zich naar de Schneiderkammer te begeven. En zo kwam er een abrupt einde aan ons eerste gesprek.

Het was een deugddoende en merkwaardige kennismaking geweest voor mij. Niet alleen omdat Lahaut, voor zover ik mij herinner, de enige Belg was in deze overvolle ziekenbarak, maar vooral omdat hij zo'n biezonder iemand bleek te zijn. Met spanning verbeidde ik dan ook onze volgende babbel. Die man moest mij nog een heleboel kunnen vertellen. Daarbij wou ik meer over het kommunisme vernemen. Julien Lahaut was hiervoor wel de aangewezen persoon.

Bij zijn terugkeer haalde hij een hompje brood uit zijn vestzak.

„Voor jou," zei hij uitnodigend. „Kom het vlug opeten. Hier bij mij. Je bedgenoten zouden het je anders kunnen afhandig maken..."

Overschot van gelijk had hij. Die mensen waren net zo uitgehongerd als ikzelf en zeker tot uiterste middelen in staat om aan voedsel te geraken. Logisch met slechts een halve liter waterraapkoolsoep en soms een sneedje brood als dagrantsoen.

Nadat ik het cadeau-eten had opgeslokt, wou ik Lahaut danken.

„Geen sprake van," weerde hij af. „Ik doe gewoon mijn plicht. Het is erg genoeg dat ik jou en die andere sukkels niet (meer) kan helpen. Onthoud echter dat ik van geen dank wil horen! Beloofd?"

„Als jij dit per se wil, mij goed..."

De volgende dag, na zijn terugkeer uit de Schneiderkammer, vond ik Lahaut weer bereid tot een praatje.

„Ik heb ruimschoots de tijd," zei hij tegemoetkomend.

„Wil jij mij nu wat over de kommunistische leer vertellen?" vroeg ik hem.

„Dat in geen geval," zei hij vastbesloten. „Het is daarvoor niet het geschikt moment. Jij bent nog te jong en vooral te onervaren. Tegen mijn redeneerkunde — dialektiek noemen zij dat in vaktaal — ben jij nog niet opgewassen. Jij zou je waarschijnlijk zonder enig verweer tot mijn opvattingen laten verleiden. Ik mag van die overmacht geen misbruik maken. Later wil ik met jou over het kommunisme wel een boompje opzetten, als wij rustig thuis zijn en jij in volle rijpheid kan oordelen..."

Alhoewel enigszins ontgoocheld, was ik die man toch dankbaar voor zijn faire houding.

Mijn verhaal viel zo lang uit dat het intussen slapenstijd was geworden. Met tegenzin klom ik bij mijn bedgenoten

„Dors bien! Maar vergeet vooral je rozenhoedje niet te bidden'" nep de kommunistenvoorman mij nog na.

Even was ik onthutst. Eigenlijk ten onrechte, want uit mijn levensverhaal had hij vernomen dat ik van huize uit katholiek was De paternoster die ik om het middel droeg, kon er overigens niet om liegen. Toch was het treffend dat deze a-religieuze man — dat had hij mij ook terloops meegedeeld — mij op dit bidden attent maakte. Maar op de keper beschouwd was zijn handelwijze niet zo verwonderlijk, want uit een later gesprek met hem herinner ik mij nog levendig dat hij de laatste wilsbeschikking van zijn moeder, namelijk een kerkelijke uitvaart, gewetensvol had uitgevoerd en daarbij aanwezig was. Tot ergernis van sommige partijgenoten, zei hij.

„Schneller! Viel schneller mms das gehen! Sonst gibt's Prügel!" De aangestelden, opgehitst door de Barackaltester, kwamen nu voorgoed in aktie. Met allerhande tuig ranselden zij de talmers uit hun bed.

Net zo doodsbenauwd als de anderen liet ik mij met de stroom van gevangenen naar die middengang meesleuren. Daar moesten wij, een na één, voor de demonische kampoverste verschijnen. Met een kort handgebaar verwees hij de zeer mageren naar de linker- en de minder mageren naar de rechterzijde van de Korridor. Met mijn amper veertig kilootjes kreeg ik uiteraard een plaats aan de linkerkant.

Ik had het niet makkelijk om mij ongezien uit de rij te verwilderen. Er lagen overal kapers op de kust. Lahaut trok mij vlug tussen de beschermende bedden.

Na het verkwikkend bad kon ik fris ruikend ondergoed en het enig mij nog resterend kostuum aantrekken. Dat donkerbruin pak was angstvallig tegen mijn terugkomst bewaard. Iets om nooit te vergeten!

Als ik, tot burger gemetamorfoseerd, weer in huis kwam, zag ik daar mijn meisje. De vrienden Miel en Frans, die van wanten wisten, waren haar intussen gaan verwittigen. De wereld bestond plots niet meer voor mij. Ik beleefde het einde van mijn geluk. Zij leek mij niet het minst veranderd: even zacht en stralend als vroeger. Zo kwam ik helaas niet bij haar over. Zij schrok niet weinig toen zij, bij de eerste omhelzing, voelde hoe graatmager ik was. Ik woog inderdaad nauwelijks veertig kilogram. Taktvol wist zij echter haar angst te verbergen. Van stonde af was zij overtuigd — zo vertelde zij later — dat zij van dit wrak een man zou maken... HAAR man. Ik zal haar mijn ganse leven dankbaar blijven om die trouw, niet minder om het haast waanzinnig geloof in een schone toekomst voor ons beiden en de fantastische moed die zij opbracht om die te verwezenlijken.

Na juist geteld 1.302 dagen — het is net als het jaar waarin De Slag der gulden Sporen plaatsgreep — hernam het leven opnieuw echt voor mij. Het moest een leven worden zonder haat en wraakgevoelens. Dit had ik mij stellig voorgenomen. Ik prijs mij gelukkig — en ben het lot zeer dankbaar— dat het niet bij goede voornemens is gebleven. Ik ben er in zekere mate in geslaagd mijn beulen te begrijpen en hen daardoor te vergeven. Zodoende ken ik geen vijanden en meen er ook geen te hebben. Ik heb mij inmiddels vrienden gemaakt in het zogenaamde inciviekenkamp, hieronder enkele terdoodveroordeelden, mensen die hun oorlogsverleden nu vanuit een andere hoek bekijken en hierdoor tot betere inzichten zijn gekomen. Maar samen hebben wij ervaren dat de uitersten mekaar vaak raken.

Omtrent de zin van mijn verzetsinbreng en deze van zovelen die hun vaderlandslievende daden met het leven bekochten of er blijvend lichamelijke en/of geestelijke letsels aan overhielden, stel ik mij — nu meer dan veertig jaar later — nog steeds veel vragen.