Inhoud  Vernoemde namen  Kampen

Terug op de plaats die ik nooit heb verlaten
Tobias Schiff, 1997, EPO, Antwerpen Bestelinfo

Eerste druk september 1997
Tweede druk januari 1998
Omslagontwerp: Art & Partners Omslagillustratie: Kunstman Verlag
Foto achterblad: Isabelle Schiff Vormgeving: epo Druk: drukkerij epo

© Tobias Schiff en uitgeverij epo vzw, 1997
Lange Pastoorstraat 25-27 , 2600 Berchem
Tel: 32 (0)3/239.68.74 , Fax: 32 (0)3/218.46.04

isbn 90 6445 020 X
d 1997/2204/22   nugi 642

  Verspreiding voor Nederland: Centraal Boekhuis Culemborg & Scholtens Sittard

Inhoud

Verantwoording uitgever

  1 moeder
  2 sei froh dass du noch lebst
  3 honger
  4 vader
  5 to outsmart it
  6 trein van de dood
  7 Dora
  8 vrijheid
  9 kleine wraak
10 God
11 Mondorf 

Foto’s
Nawoord Paula D’Hondt
Noten

Achterblad

Vernoemde namen
Kampen

Aan mijn vrouw
die met liefde en zelfverloochening
reeds meer dan vijfentwintig jaar
mee de last van mijn ervaring draagt en verdraagt

aan mijn vader Moshe Schiff
vermoord door de Duitse ss’ers en hun handlangers
in Auschwitz-Birkenau
in de gaskamer
op vrijdag 21 januari 1944
hij stierf op 46-jarige leeftijd

aan mijn moeder Regina Templer-Schiff
vermoord door de Duitse ss’ers en hun handlangers
in Auschwitz-Birkenau
in de gaskamer
begin september 1942
zij stierf op 40-jarige leeftijd

aan mijn zus Lunia Schiff
vermoord door de Duitse ss’ers en hun handlangers
in Auschwitz-Birkenau
in de gaskamer
op 15 oktober 1942

zij stierf op 19-jarige leeftijd

en
aan mijn kinderen
Anny
Maurice
Lunia
Dominique
aan mijn kleine laatste Isabelle
en aan al mijn kleinkinderen

aan mijn tante Toni
aan mijn nonkel Maurice
aan mijn ‘kleine zus’ Estelle

Verantwoording van de uitgever

De filmmaker Jean Marc Turine voerde in 1988 in voorbereiding van een film een reeks gesprekken met Tobias Schiff. De opnamen voor de film gebeurden op 20, 21 en 22 december van datzelfde jaar. De film is er. Hij heet Monsieur S. en werd gerealiseerd door Violaine de Villers en Jean Marc Turine. De tijdsduur van 26 minuten werd hen opgelegd door de televisie.

Hoe was het echter mogelijk om in zo’n kort tijdsbestek verslag uit te brengen over het nazi-systeem met zijn diabolische uitwerking? Deed een dergelijke inkrimping geen onrecht aan Tobias Schiffs drieëndertig maanden van gevangenschap, waarvan meer dan veertien in Auschwitz? Werd het essentiële niet uitgesloten: aan een moeilijke getuigenis de tijd besteden die nodig is om ons misschien te laten aanvoelen wat die deportatie geweest moet zijn? Daarom zette Turine alle gesprekken op tekst. Die tekst werd door Hilde Desmet bewerkt en werd de basis voor dit boek.

In een reeks lange gesprekken en werkvergaderingen met Tobias Schiff in het Brusselse Alberthotel hebben wij die teksten gekneed en verder uitgewerkt tot ze een grotere literaire zeggingskracht kregen.

De hier verhaalde gebeurtenissen zijn waar. Ze staan onomstootbaar vast. Wel is het mogelijk dat een datum hier of daar niet exact is. Zelfs een geheugen dat men sinds vijftig jaar traint, kan een zwakheid vertonen.

Ik vond het ook vanzelfsprekend de zinnen te behouden die Tobias Schiff eerst in het Duits zei en daarna vertaalde. Ik opteerde daarvoor omdat ik zo precies mogelijk het ritme van zijn denken en spreken wou bewaren. Het was alsof die taal, eens de taal van het onmenselijke, hem hielp om de herinneringen aan de onderdrukking opnieuw op te roepen, om beter de beulen en de vrienden weer te zien, om beter opnieuw te voelen wat meestal niet kan worden gezegd omdat het onvoorstelbaar is.

Hugo Franssen

‘Langzamerhand wordt het stil, en dan kan ik, uit mijn bed drie hoog, zien en horen dat de oude Kuhn hardop aan het bidden is, met zijn muts op zijn hoofd en zijn bovenlijf heftig heen en weer wiegend. Kuhn dankt God, omdat hij niet uitgekozen is.

Kuhn is niet goed wijs. Ziet hij in het bed naast het zijne Beppo de Griek niet liggen, die twintig is, en overmorgen naar de gaskamer gaat, en dat weet, en op zijn rug naar het gloeiende peertje ligt te staren zonder iets te zeggen en zonder nog iets te denken? Weet Kuhn niet dat het de volgende keer zijn beurt zal zijn? Begrijpt Kuhn niet dat wat er vandaag gebeurd is een gruwel is die geen zoengebed, geen vergiffenis, geen boetedoening van de schuldigen, niets kortom wat de mensen kunnen doen ooit meer zal kunnen goedmaken?

Als ik God was, zou ik Kuhns gebed uitspuwen.’

Primo Levi, Is dit een mens (*)

‘Wie luistert naar een getuige, wordt zelf een getuige.’

Elie Wiesel

1 moeder

ik probeer te begrijpen
ik denk al 50 jaar
soms zonder het te weten
zonder te weten dat ik denk
     en me vragen stel
ik vraag en twijfel
wat is er gebeurd?
hoe is het gebeurd?
altijd dezelfde vragen

het laat niet los nooit
waar zijn ze allemaal?
hebben ze ooit bestaan?
ja er zijn herinneringen
     als ik het niet schrijf
     dan hebben ze nooit bestaan
     als ik het niet schrijf
     als ik het niet zelf lees
     dan verdwijnen ze als ik zelf verdwijn
     dan verdwijnen ze met mij

ik ben het hen schuldig
ik had een vader een moeder zoals iedereen
ik had een zuster
vader 46  moeder 39
Lunia enkele dagen voor ze 19 werd
er is geen troost
er zal nooit een troost zijn
omdat ze vermoord zijn
     gifgas
     industriële moord
geen graf geen troost
als ik het niet schrijf
hebben ze niet bestaan
grootvaders grootmoeders
ooms tantes neven nichten
meer dan 100 mensen
     meer dan 100 namen
          meer dan 100 gezichten
allemaal verdwenen allemaal vermoord
schimmen schimmen
als ik het niet schrijf zijn het schimmen
als ik het niet schrijf hebben ze nooit bestaan

ze hebben bestaan
ze waren er
ik heb ze gekend ik heb ze gezien
ik heb ze omhelsd
ik schrijf het
dan hebben ze bestaan
dan zijn ze er
dan leven ze voor altijd en eeuwig
ja ze zijn er
ze waren er
ik zie ze
ik zie ze allemaal
allen in rook opgegaan
ze zijn er en blijven voor altijd
waar zijn ze?  er is geen troost  er is geen graf

waarom ik?  waar zijn de besten?
waarom ik?  waar zijn alle kinderen?
er is geen troost  er is geen graf
alsof ze er nooit waren

als ik het schrijf
leven ze
ze leven nu hier
aan de spits van mijn pen
er is geen troost
het is 1 uur ’s morgens
woensdag 12 maart 1997
er is geen troost
het is 55 jaar geleden

ik ben geboren in 1925 in Tarnov Polen
ik had een zus Lunia die geboren is in 1923
haar officiële naam is Bajla Batja
mijn vader kwam in 1926 vanuit Polen naar België
mijn moeder mijn zus en ik zijn hem in 1928 gevolgd
bij ons werd Jiddisch gesproken
wij woonden in de Uitbreidingstraat nummer 578
     in Berchem bij Antwerpen
vader was diamantkliever
hij bewerkte het diamant
     om het van onzuiverheden te ontdoen
klieven is de eerste van de 4 bewerkingen van de diamant

in 1940 bij de Duitse invasie was ik dus 15 jaar
even vluchtten wij naar Frankrijk
     maar men bracht ons naar Antwerpen terug
mijn ouders dachten dat het er slechts op aankwam
het einde van de oorlog af te wachten
zoals iedereen

toen kwamen de eerste anti-joodse wetten
er werden nieuwe identiteitskaarten afgeleverd
met het opschrift jude
     jood in het Nederlands
het was geloof ik in december 1941
we droegen de davidster
we mochten niet meer naar school
we mochten niet meer wandelen in de openbare parken
we mochten niet meer naar de bioscoop
daarna kwam de avondklok
     de wet die de joden verbood hun huis te verlaten
     tussen 7 uur ’s avonds en 7 uur ’s morgens

Lunia werd aangehouden op woensdag 22 juli 1942⁽¹⁾
het was de vooravond van de Tisha B’Av
de herdenking van de verwoesting
     van de tempel van Jeruzalem
zij was vlijtig intelligent leergierig
ze was nieuwsgierig  ze had vele plannen  ze was mooi
zij beleefde haar jeugd zoals iedereen
ik aanbad Lunia
maar als jong meisje had mijn grote zus háár vriendinnen
en ik hoorde niet thuis in hun kring
ik zal het nooit genoeg betreuren
     dat ik haar niet beter heb gekend
en op woensdag 22 juli is alles opgehouden
woensdag 22 juli
Lunia was met een vriendin vertrokken
en ’s avonds om 7 uur was ze nog niet terug thuis
mijn ouders waren erg ongerust
maar er was geen mogelijkheid inlichtingen in te winnen
aangezien we niet buiten mochten
en we geen telefoon hadden
we wisten niet wat te denken
mijn ouders klampten zich vast aan de hoop
dat Lunia haar vriendin naar huis had vergezeld
en daar opeens gemerkt had dat het te laat was
om nog voor 7 uur thuis te geraken
maar de volgende ochtend
kwam de vader van die vriendin vragen
of zijn dochter bij ons geslapen had
later op de dag hoorden we van de razzia
     de eerste razzia in België
     in en rond de stations van
     Antwerpen-Centraal Brussel-Noord en Brussel-Zuid
     de Duitse feldgendarmerie had er alle joodse reizigers
     gearresteerd
Lunia en haar vriendin werden opgepakt
in de Pelikaanstraat
bij het Antwerpse station
wij hebben Lunia nooit meer teruggezien
 
na de oorlog heb ik vernomen
dat ze met andere gevangenen
in Breendonk werd opgesloten
en daarna naar Mechelen werd overgebracht
in de Dossin-kazerne
vandaar werd ze gedeporteerd
ze maakte deel uit van het konvooi nummer 7
van dinsdag 1 september 1942
ze had het nummer 64
dat konvooi van 1.000 gevangenen
kwam te Auschwitz aan
op donderdag 3 september 1942
na de oorlog heb ik iemand ontmoet
die haar in Auschwitz heeft gezien
ze heeft er enkele weken overleefd
daarna werd ze vergast
in maart 1997 vond ik
in de sterbebücher van Auschwitz
     haar naam
     en de datum van haar vergassing 
          15 oktober 1942
          3 dagen voor haar 19de verjaardag
haar te vinden in die doodsboeken
heeft me in de war gebracht
     en me veel slapeloze nachten bezorgd 

deportatiekonvooien kregen absolute voorrang
alles stopte om ze te laten passeren
ook de kanonnen en de pantservoertuigen
ook het oorlogsmateriaal voor het oostfront
voorrang voor de deportaties
     naar Auschwitz of Treblinka
die beslissing was genomen op de Wannsee-conferentie
in volle oorlog
toen de Duitsers vastliepen op het Russische front
was de opeising van de treinen
     om de deportaties te versnellen
prioritair
de jongste gedeporteerde in België
was amper 34 dagen oud
de oudste was 93 jaar
 
enige tijd na de arrestatie van Lunia
kwamen zwendelaars aanbellen
ze vroegen geld om Lunia in Breendonk vrij te kopen
ze beweerden dat dat mogelijk was
     door valse verwachtingen te wekken
     probeerden ze geld af te troggelen
 
we zouden proberen in Zwitserland te geraken
passeurs konden ons helpen
de demarcatielijn in Frankrijk over te steken
en dan later de grens met Zwitserland
ik geloof dat vader 30.000 frank per persoon
heeft betaald
voor moeder voor hem en voor mij
 
we verlieten Antwerpen op maandag 10 augustus 1942
om 10 uur in de voormiddag hadden we afspraak
op het Koningin Astridplein tussen het station en de zoo
bij een van de 2 ronde bruine marmeren banken
die daar nu nog altijd staan
we hadden valse identiteitskaarten
iemand zou ons een afgesproken teken geven
opdat we hem zouden volgen naar de trein
met bestemming Brussel
en zo gebeurde ook
’s morgens
     vóór wij ons huis verlieten
          had moeder bij elk met een schaartje
          de davidster op de jas weggeknipt
zij droeg die dag een lichte okerkleurige jas
de dame tegenover haar in de trein
bleef haar strak aanstaren en opeens merkte moeder
dat de afdruk van de ster nog zichtbaar was
moeder heeft dan haar tas voor haar borst gehouden
ze bedankte de vrouw met een blik
ik herinner me dat detail
 
we kwamen in Parijs aan in de Gare du Nord
en namen er een autobus naar de Gare de Lyon
de twee passeurs waren nooit bij ons
ze stapten vóór ons uit of achter ons aan

in de trein namen ze ver van ons plaats
’s avonds namen wij een trein richting Chalon-sur-Saône
wij zaten verspreid in de trein
een groep van 14 mensen
onder wie een klein meisje van 2 jaar
    dat me goed kende
omdat haar ouders naast ons woonden
er waren ook vrienden van mijn ouders bij
om middernacht kwamen we aan in een stadje
in de streek van Orléans
 
we liepen samen met onze vrienden
ik nam het meisje op mijn schouders
ik was 17 en een stevige jongen
we volgden de 2 passeurs
af en toe hoorden wij honden blaffen
we dachten dat er boerderijen in de omgeving waren
en dat die honden ons hadden geroken
we liepen dwars door velden en bossen
rond 3 uur ’s ochtends
hoorden we de honden dichterbij
plots werden grote zaklantaarns op ons gericht
4 of 5 mannen met mitraillettes in de aanslag
en met politiehonden aan de leiband
‘halt!  stehen bleiben!’
het was Duitse feldgendarmerie
    de twee passeurs waren opeens verdwenen
    hadden ze ons aangegeven?
    zijn zij kunnen ontsnappen
    omdat ze de streek kenden?
    of speelden zij onder één hoedje?
    ik weet het niet
    maar ze werden niet achternagezeten
 
de gendarmes vroegen onze identiteitspapieren
‘das sind falsche pässe
    ihr seid alle juden ihr versucht zu fliehen’
‘dat zijn valse passen
    jullie zijn joden en jullie proberen te vluchten’
hij verscheurde onze papieren
en gooide de snippers in een greppel naast het pad
we werden naar een klein kasteel gebracht
en opgesloten in een grote mooie zaal
 
ik herinner me dat Benzion Gottlob
    de vriend van mijn vader
schokkend tegen de muur stond te wenen
‘du kimmt men nicht mehr lebendig heroïs’
‘we zullen hier nooit levend vandaan komen’
een wanhopig voorgevoel
hij herhaalde
‘noechdem ist gar nicht’
‘dit is het einde hierna is er niets meer’
van ons konvooi van 1.000 gedeporteerden
zijn er 8 teruggekeerd
6 Fransen mijnheer Gottlob en ikzelf
dat ook mijnheer Gottlob terugkwam
    daar zat ik voor iets tussen
    als het zover is vertel ik u waarom
 
de volgende ochtend werden we op een koer gebracht
het begon daar
ik weet het
vanaf toen zorgde ik er altijd voor
de eerste te zijn
op de eerste rij te staan
ik vroeg de Duitse officier
‘was passiert jetzt mit uns?’
‘wat zal er met ons gebeuren?’
‘ihr werdet alle erschossen’
‘jullie worden allemaal doodgeschoten’
hij zei dat heel nonchalant
alsof het een invitatie voor koffie met croissant betrof
toen moesten wij in Citroëns stappen
we werden overgebracht
    naar de gevangenis van Bourges
er moet daarbij worden gepreciseerd
dat wij vanaf dat ogenblik onder de bewaking
van de Franse politie stonden
 
ik moet u ook zeggen
dat ieder van ons kostbaarheden
in de hiel van zijn rechterschoen verborgen had
vader had 50 dollar verstopt moeder 30 dollar
en ik 20
sommigen zoals mijnheer Gottlob hadden diamanten
 
ik werd als eerste ondervraagd
in een rechthoekige zaal met achteraan een grote tafel
achter die tafel een gestapo-officier en een dame
een jonge blonde vrouw
de officier vroeg naar mijn naam en naar mijn beroep
‘diamantencleaver’  ‘diamantkliever’
‘ah diamantenschwindler!’  ‘ah diamantzwendelaar!’
‘ahm... diamantencleaver’
‘wo sind deine diamanten?’
hij leek toegeeflijk
ik legde hem uit
    dat de kliever niet de eigenaar is van de diamanten
    net zomin als de arbeider in een goudsmederij
    het goud bezit dat hij bewerkt

hij deed alsof hij mijn verhaal geloofde
‘das hast du wirklich schön erzählt...’
‘dat heb je werkelijk mooi verteld...’
en plots scherp en heel droog
‘wo sind deine diamanten?’
‘ich habe keine diamanten’
‘gib mir deine jacke’ 
hij tastte mijn jas af en omdat hij niets vond
wierp hij hem terug en zei
‘hast du wirklich keine diamanten?’
‘neen’
‘wir haben einen holländischen juden geschnappt und 100.000 gulden in seinem schuh
gefunden’   
‘we hebben een Hollandse jood opgepakt en vonden 100.000 gulden in zijn schoen’⁽²⁾
‘ik heb niets’
‘wenn ich etwas finde wirst du erschossen’
 ‘als ik iets vind
    word je doodgeschoten’ 
    ‘geef mij je schoen’
    ik deed mijn linkerschoen uit
    toen zette het meisje dat naast hem zat
    een doos met gereedschap op tafel
    en hij maakte met een grote schroevendraaier
    mijn zool los en rukte die met 2 grote tangen eraf
    hij vond niets en gooide de schoen terug
 
ik boog me om mijn andere schoen uit te trekken
zonder te wachten tot hij erom vroeg
maar hij zei
‘ist schon gut’
 
toen we later in één cel werden samengebracht
lachten ze met mijn gapende schoen
en ik hoorde dat de gestapo-officier aan de anderen
niets had gevraagd van schoenen of diamanten
 
het geld in onze schoenen heeft later
    in Trzebinia
vader en mij het leven gered
vader heeft toen geld gegeven
om ons een brood wat boter en wat suiker te bezorgen
daar betekende een half brood ongeveer 10 rantsoenen
maar dat is voor later
later
hoe beschrijft men de honger?
het is haast onmogelijk
in Bourges begon het
ik herinner mij nu ik aan het praten ben
dat ik als kind geen vet lustte

ik kon het gewoon niet inslikken
in de gevangenis van Bourges
kregen wij ’s morgens brood
en ’s middags een soort soep
die op machine-olie geleek
ik kon er niet van eten
ik kon het niet eens rieken
ik kneep mijn neus dicht
het deed me walgen
de volgende dag nam ik de hand van mijn neus weg
de derde dag schoof ik het vet dat boven dreef opzij
en nam met de lepel een paar slokjes van de soep
de honger liet zich al voelen
de vierde dag at ik braaf
zoals iedereen
 
 
10 dagen in één cel in Bourges
we gingen niet naar buiten
de bewaker bezorgde ons het eten
    door een opening in de deur
we waren net als de andere gevangenen
de bewakers waren Fransen
laat me even nadenken
ja ja  we waren allemaal samen
moeder was daar
ja
ik zie haar weer
wacht
ik ben er niet helemaal zeker van
 
op vrijdag 21 augustus
stuurde men ons met de trein naar Pithiviers
ik slaagde erin me van mijn handboei te ontdoen
door mijn hand smal te maken
    de trein reed langzaam
ik had eraf kunnen springen
maar er leek geen enkele reden om te vluchten
en vader en moeder waren ook op de trein

 
in Pithiviers bleven we 1 of 2 nachten
daar heb ik voor het eerst vlooien gezien
we zaten op stro
    het was warm
        en ik zag ze springen
 
dan ging het naar Drancy bij Parijs
het Franse vertrekpunt van de deportaties
we zijn daar aangekomen

op zaterdag 22 of zondag 23 augustus
in Drancy sneed men ons het haar af
ik herinner me dat het kleine buurmeisje
van wie ik sprak
lachend met de vinger naar me wees
haar mama herkende me nauwelijks
omdat ik mijn krullen kwijt was
 
op vrijdag 28 augustus zette men ons op transport nummer 25
    richting Auschwitz
juist voor het vertrek namen de Franse gendarmes
ons alles af
geld horloges armbanden gouden kettingen ringen
ze namen mijn zakhorloge
    de gendarme zag de ketting en zonder iets te zeggen
    trok hij het horloge met een ruk los
    hij bekeek het en stak het op zak
    ‘ça tu n’as plus besoin’
    ‘dat heb je niet meer nodig’
ze deden het werk van de nazi’s
voor de nazi’s
niets verplichtte hen dat te doen
maar ze deden het
ze collaboreerden
ze maakten zich rijk op de rug van de gevangenen
ze wandelden tussen de duizenden gevangenen
    en persten ons af
 
transport nummer 25 van vrijdag 28 augustus 1942
telde 1.000 gedeporteerden
ongeveer 280 kinderen 220 vrouwen en 500 mannen
en
zoals ik al zei
slechts 8 van hen keerden terug
8
 
we zaten in gesloten beestenwagons
het was er bloedheet
iedereen kreeg een half brood
en een klein flesje water dat met zo’n hitte
al snel leeg was
in een hoek een lege emmer als wc
die liep de eerste nacht al over
 
het transport duurde 3 dagen en 3 nachten
vrouwen kleine kinderen
geroep gehuil gesus
een onbeschrijfelijke reis

op het einde van die 3 dagen
hield de trein ’s avonds halt in een klein station
te Kozel in Silezië
ss’ers openden de wagondeuren
krachtige schijnwerpers
en de ss’ers

ik herinner mij een ss’er
de commandant
hij overschouwde de scène
    heer en meester
    groot en hard
    witte jas
    een hond aan de leiband
    en in de andere hand een zweep
 
de ss’ers schreeuwden
‘männer raus!  frauen und kinder bleiben!’
‘de mannen eruit!  vrouwen en kinderen blijven!’
ik wou bij moeder blijven
wij namen afscheid van vader
er klommen ss’ers in de wagons
om te controleren of het bevel was opgevolgd
een van hen vroeg hoe oud ik was
‘17 jaar’
‘raus!’
vandaag bezit ik een document dat zwart op wit bewijst
dat de ss’ers het bevel hadden
dat alleen de mannen tussen 18 en 45 jaar
uit de trein moesten
– eerste selectie –
dat wil zeggen dat toen ik ‘17’ zei
de ss’er doof was of het bevel negeerde
dat was mijn eerste geluk
hij wist wat de mensen die in de trein bleven
    te wachten stond
 
we hadden allemaal een verschrikkelijke dorst
terwijl ze de mannen hergroepeerden
zag ik moeder met een kruikje uit de wagon komen
    ze zocht water
toen ging de ss-commandant op haar af
en sloeg haar met de zweep in het gezicht
‘rein!’  ‘naar binnen!’
 
zo heb ik haar voor het laatst gezien
met een bebloed gezicht
klom ze in de wagon

ze werd geboren in Tarnov in 1902
zij was de dochter van Pinkas Templer
zij had 7 broers en zusters
ze was haar kinderen helemaal toegewijd
ze breide onze pulls en stopte onze kousen
zij deed het huis en het gezin draaien en leven
ze vertroetelde me  ze was fier op haar kleine jongen
ik heb altijd de indruk gehad
dat ze een beetje ontgoocheld was
de vrouw te zijn van een eenvoudige kliever
ze zag er altijd elegant uit
ze maakte zelf haar jurken
op dinsdag 1 september 1942
– ze was 40 –
hield het leven voor haar op
 
we moesten een paar uur marcheren
we waren met zo’n 300
we belandden in Sakrau
    niet ver van Auschwitz
er stonden enkele barakken
Sakrau was een klein werkkamp
dat bewaakt werd door de Duitse politie
nog niet door de ss’ers
zwangsarbeitslager werkkamp Sakrau

op een van de eerste zondagen in Sakrau
verplichtten de bewakers ons
om briefkaarten te schrijven
‘naar wie?’  vroeg men
‘naar wie je wil waarheen je wil en wat je wil’
en dus schreven wij ik weet niet meer wat
iets in de trant van
     ‘het is zondag het is mooi weer
     vader stelt het goed
     moeder is in een ander kamp
     ik hoop dat het jullie goed gaat
     tot binnenkort’
ik schreef over moeder
omdat ik niets wist van de gaskamers
duizenden van die kaarten vertrokken
naar alle windstreken
om de bestemmelingen gerust te stellen
terdoodveroordeelden laten schrijven
om de volgende slachtoffers gerust te stellen
 
ik herinner mij dat ik een kaartje stuurde naar Maria
zij hield een kruidenierszaak 2 huizen naast ons
Maria was geen joodse
na de oorlog heb ik die kaart gezien
aan de buren heeft ze kunnen zeggen
     ‘ik heb een briefkaart gekregen van Toshek
     hij maakt het goed’
 
van Sakrau bracht men ons naar Spitkowice
een nieuw kamp

daar was helemaal niets
     geen barakken geen bedden geen stromatrassen
     er was zelfs helemaal geen water
     wij moesten water gaan halen in emmers
geen water
     luizen
     we werden ziek
          tyfus
dagelijks stierven tientallen mensen
’s morgens bewoog er in de brits
     niets
     niemand bewoog geen beweging
     iedereen was dood
 
het werk was zwaar
wij moesten een brug bouwen over een autoweg
na 6 weken waren we nog maar
met een handvol gevangenen
door het labeur de slagen de ziekte en de luizen
 
in Spitkowice
kreeg ik een keelgezwel dat groter en groter werd
een dokter-gevangene had me de raad gegeven
een sok te vullen met warm zand
en die rond mijn nek te knopen
dat zou de infectie doen rijpen
en toen vroeg een bewaker mij
wat ik rond mijn hals droeg
hij zei me de sok af te doen
de zweer was erg gezwollen en bijna ‘rijp’
hij trok zijn dolk en in één haal stak hij het gezwel open
de etter spoot eruit
ik was doodsbang
al had hij mij nauwelijks de tijd gegund bang te zijn
zo snel had hij gestoken
 
al die tijd hadden we onze eigen kleren bewaard
uit de voor- en achterkant van ons jasje
werd de davidster geknipt
en onder de uitsparing werd een gele stof genaaid
hoe kon je vluchten met zo’n jas aan?
zelfs als je de stof verwijderde
bleef het gat in de vorm van de ster
 
anderhalf jaar lang
werden we van het ene kamp naar het andere overgebracht
het laatste was het kamp van Trzebinia
op 20 kilometer van Auschwitz
en 5 kilometer naast Chrzanov

     mijn vader is geboren in Chrzanov
     in een familie van ijzerhandelaars
     ze noemden hen ‘de ijzeren Schiffs’
 
toen wij naar Trzebinia kwamen
leidden de joden uit de streek nog een normaal leven
zoals wij in Antwerpen voor de deportatie
zij droegen een gele armband met een zwarte davidster
ik zag het op een dag
toen men ons naar Chrzanov bracht
om ons te ontluizen en om onze kleren te wassen
          die krioelden van de luizen
ze stonden op het voetpad
ze gaven ons stukken brood
vader wees me de ijzerwinkel van zijn oom
het was op een vrijdag
wat spookte door hun hoofd toen ze ons zagen?
ik weet het niet
 
als er in het kamp van Trzebinia iemand stierf
dan werd hij begraven
op het joods kerkhof van Chrzanov
de dode werd op een kar gelegd
en de chevra kadisha
zij die zich om de overledenen bekommerden
     voerden hem naar het stadje
de vader van mijn vriend Nathan Ramet
stierf daar op dinsdag 29 december 1942⁽³⁾
56 jaar oud
hij ligt begraven in Chrzanov
 
een paar weken later
hebben de nazi’s
op twee dagen tijd
ongeveer 30.000 joden vermoord
in Tarnov waar ik geboren ben
onder de doden de hele familie van mijn moeder
een grote familie van een honderdtal mensen
iedereen werd afgeslacht
vader kwam uit een gezin van 8 kinderen
moeder ook
een broer van mijn vader
was in 1923 naar Palestina vertrokken
en 2 van zijn zussen waren naar België geëmigreerd
buiten hen overleefde niemand
het heeft 2 dagen geduurd
     men fusilleerde de mensen
     in de straten van Tarnov in de huizen
     velen werden gedeporteerd

om 7 uur waren we verzameld op de appellplatz
met aan het hoofd de lagerälteste
     gevangene Herschel die kampchef was

hij was directeur geweest van de Salamander-schoenfabrieken in Duitsland
hij was een jood
nummer één van de gevangenen in het kamp
van hem hingen leven en dood af
want als hij niet tevreden was over ons werk
kon hij ons straffen door ons nog zwaarder werk te geven
op plaatsen waar de gevangenen stierven als de vliegen

toen ging het hek van het kamp open
een grote legervrachtwagen reed achteruit naar binnen
het zeil ging omhoo
en er sprongen zo’n 20 ss’ers

     met het insigne van het doodshoofd
van de wagen
ze waren gewapend met machinepistolen en zwepen
ze tierden
     ‘iedereen in rijen’
waarop onze joodse chef ons toeriep
     ‘rechtsum!’ 
meteen kreeg hij een klap in het gezicht
van een ss’er die hem toeschreeuwde
     ‘du da rein in die reihe!’  ‘terug in je rij!’
wij begrepen er niets meer van
maar door het eten van de dikke meister
werkten mijn hersenen weer normaal
en toen ik dat tafereel zag
     ze sloegen Herschel
     ze sloegen een god
     ze sloegen de man die besliste over leven en dood
begreep ik dat er iets niet klopte
ik begreep dat die toespraak niet overeenstemde
     met wat er gebeurde
ik zie alles helder voor mijn geest
bewakers brachten de zieken aan
en deden hen in de vrachtwagen stappen
toen zei een ss’er
‘zij die zich niet meer kunnen marcheren
of die ziek zijn mogen in de vrachtwagen stappen’

de stoet met vooraan de vrachtwagen
zette zich in beweging
ik liep naast vader
maar ik had nog een gezwollen voet
ik mankte en toen de vrachtwagen voor het eerst stopte
ben ik erop gestapt
ik zette mij achteraan
dichtbij de opening van het zeil
nieuwsgierig als altijd
de vrachtauto reed zeer langzaam
we werden omringd door ss’ers
als er gevangenen waren die een beetje achterbleven
werden ze gedwongen op te stappen
dat was de tweede selectie
waarvan we ons uiteraard niet bewust waren

na een uur stopte de vrachtwagen nog een keer
en een ss’er zei
‘diejenigen die nicht mehr laufen können

steigen in den lastwagen’
‘wie niet meer kan volgen
moet de wagen op’
langzaam
     beetje bij beetje
          ging de vrachtwagen sneller rijden
          de gestalte van vader werd kleiner en kleiner
              dan verdween de groep in de verte

na ongeveer een halfuur
reden we langs prikkeldraad
kilometerslang
angstwekkend
ik zag gedaanten in gestreepte klere
zebra’s in wit en blauw
met een muts van dezelfde kleur
dat was enorm
een andere wereld
angstaanjagend
nog nooit gezien
de vrachtwagen stopte net voorbij de ingang van Birkenau

moest de chauffeur een rapport maken
of ging hij een pakje sigaretten kopen
in de kleine kantine?
ik weet het niet
een jongeman in streepjespak kwam bij me staan
greep me bij de pols en zei in het Frans
‘spring er onmiddellijk af’
‘neen ik heb pijn aan mijn been’
ik wilde niet uit de vrachtwagen
hij trok me mee
‘ik moet mijn schoenen nog nemen’  riep ik
‘je hebt niks nodig kom er onmiddellijk af’
de motor van de vrachtwagen sloeg aan
en toen greep hij me bij de pols
die jongen heeft me eraf getrokken
ik viel op de grond in de sneeuw
hij had me niet willen loslaten
ik lag daar in de sneeuw en hij stapte weg
ik heb hem nooit meer teruggezien
hij wist wat er ging gebeuren
hij heeft mij het leven gere

ik bleef bij de grote ingang
en wachtte op de groep van mijn vader

ik zag vele groepen gevangenen het kamp binnenkomen
de Duitsers hadden die dag
de kleine zwangsarbeitslager werkkampen geliquideerd
om de gevangenen te verzamelen in de konzentrationslager

de groep van mijn vader kwam 3 of 4 uur later aan
ik ben ongemerkt tot bij vader geslopen
we moesten een enorme barak binnengaan
we zaten daar met ongeveer 2.000 opeengepakt
praktisch de een op de ander
om u een idee te geven van onze situatie
moet u maar een blik sardines opendoen
dat was het beeld dat wij boden
men duwde de mensen naar binnen

een beetje later kwam een in het zwart geklede man binnen
hij droeg een armband met de vermelding kapo
wij wisten niet wat dat wilde zeggen
hij ging op een verhoogje staan
hij hield in zijn hand een zware stok en beledigde ons
     ‘hoerenzoons wat denken jullie wel
     hier wordt niet meer gelachen
     het is gedaan
     hier wordt gewerkt gecrepeerd’
hij schold ons de huid vol in het Jiddisch
ik heb nog nooit zo horen vloeken
maar om die job te behouden
moest hij de ss’ers laten zien dat hij het ko

we stonden opeengeprangd in die barak
we konden ons niet meer bewegen
de kapo schreeuwde
‘ik tel tot 3
en op 3 moeten jullie allemaal zitten’
ik hield het voor onmogelijk dat we konden gaan zitten
op de plaats waar we stonden
want het lichaam neemt zo meer plaats in
maar ik leerde dat het kon
na 1 minuut
liep de kapo tussen ons in met zijn stok
hij sloeg en verwondde de mensen
je kunt zitten waar je staat
als je maar genoeg slaag krijgt
en ik verzeker u dat iedereen zat
hij riep nog
‘beweeg niet meer

hier moet ge gehoorzamen
en doen wat u gezegd wordt
en dat niemand een vin verroert’

zo verliep die derde november

wij zaten daar
hij liep in en uit
dat duurde de hele nacht
wij zaten daar wezenloos
als vee
wij kregen drinken noch eten

ik heb geen woorden om die nacht te beschrijven

de volgende morgen opende de kapo de deuren
wij moesten naar buiten
en in rijen van 10 marcheren
ik liep naast vader
het was al koud

het was een vreemde plaats
wij draaiden om de hoek
en toen moesten wij snel stappen
en daar stonden een ss doktor
waarschijnlijk Mengele
en enkele ss’ers
naast mij liep een jongen
wiens vader horlogemaker was in Antwerpen
hij heette Sicherman
hij liep naast mij
hij droeg een rode sjaal
hij was jong ongeveer mijn leeftijd
ik liep bijna normaal ondanks mijn gekwetste voet
ik voelde aan dat ik het bevel om te stappen
zo goed mogelijk moest opvolgen
ik zei tegen de jonge Sicherman
‘doe je sjaal uit’
‘neen ik heb het koud’
ik zei hem dat omdat ik merkte
dat de rijen voor ons werden opgesplitst
sommigen moesten naar links en anderen naar recht

wij moesten defileren voor de ss doktor
ik wist niet wat er gebeurde
maar ondanks mijn kwetsuur

marcheerde ik als de beste soldaat
met een handgebaar wees Mengele ons daarna één na één
     in een bepaalde richting
          links of rechts
de jongen met de rode sjaal werd uit onze rij gewezen
samen met nog enkele mensen
ongeveer de helft
zij gingen aan de andere kant staan
bij de ouderen
en bij de zieken van het Trzebinia-kamp
die de weg met de vrachtwagen hadden afgelegd
daar heb ik hen teruggezien
het was de derde selectie
waaraan vader en ik
     zonder het te weten
          ontsnapten

van de grote groep van zo’n 2.000 man
bleven we met een paar 100 over
we werden weggeleid
en dan moesten we in alfabetische volgorde gaan staan
wij werden bij een andere groep gevoegd
2 kerels grepen onze arm en een derde tatoeëerde
     onze nieuwe identiteit erop met een naald
     die in een blauw zuur was gedompel
160275 is mijn nummer en dat van mijn vader 160276
het deed pijn  een naar gevoel
behandeld als vee
maar vergeleken met wat ons te wachten stond
was dat slechts kinderspel

Aäron Rosler
mijn oom
was de laatste gevangene van wie de naam
begon met de letter r
hij had het nummer 160274
ik was de eerste van de gevangenen
van wie de naam begon met de letter s

we zaten in kamp d van Birkenau
het kamp van de quarantäne
rechts van de ingang
verder lagen de gaskamers
en de crematieovens

ik moet ook dit nog zeggen

terwijl men mij tatoeëerde had ik gevraagd
wat er ging gebeuren met degenen
die de ss doktor gescheiden had van ons groepje
de man die tatoeëerde had me geantwoord
‘kijk zie je die rook daar
binnen een uur zijn ze ook rook’
ik begreep het niet
ik drong niet aan

zij vulden fiches in met onze naam
geboortedatum beroep
en de datum van aankomst in Birkenau

die fiches werden gedeeltelijk vernietigd door de ss’ers
als de gevangenen naar de gaskamers werden gestuurd
men deed de nummers verdwijnen
van hen die geselecteerd waren
tenminste dat denk ik
omdat ik de fiche van mijn vader
niet heb teruggevonden
maar de fiche van mijn zuster heb ik wél gevonden
in de sterbebücher van Auschwitz

mijn vader en ik zaten in barak 18
dat waren heel grote barakken
ik weet niet meer hoeveel beddenstellen er stonden
wij sliepen in groepen van 8
als er één zich bewoog of omdraaide
volgden de anderen die beweging
er waren telkens 3 bedden boven elkaar
ik kan geen precies cijfer geven
maar we waren met bijna 1.000 gevangenen per barak
in het midden van de barak tussen de britsen
liep over de hele lengte
een pijp in baksteen
een meter hoog en een meter breed
die diende om de barak te verwarmen
maar voor ons is dat vuur nooit aan geweest
tussen die pijp en de britsen
was er aan weerszijden een nauwe gang
bij een selectie stond de ss doktor daar
     niet ver van de ingang
wij moesten dan allemaal naakt
in de ene gang verzamelen
en dan in rij de ronde van de nauwe gangen lopen
en telkens met 3 man voor de doktor stilstaan

de doktor wees aan wie naar de gaskamer moest

dat was de selectie
niemand kon ontsnappen
want wie het waagde over de pijp
naar de andere gang te springen
     waar de al gecontroleerden stonden
kwam in het schootsveld van de ss’er
     die de hele lengte van de pijp
          in het vizier van zijn machinepistool had

wij hadden niet het recht
ons kamp d te verlaten
we wilden weten
wat men met de vrouwen en de kinderen had gedaan
maar het antwoord was verbloemd
wij begrepen het niet goed
wij begrepen niets
op een avond
ongeveer 2 weken na onze aankomst
kondigden de luidsprekers aan
dat de joden in hun blokken moesten blijven
‘juden gehen morgen nicht zur arbeit’
’s nachts vertelde de man naast mi
     ‘als ze aankondigen dat we morgen
     niet naar buiten mogen komen
     betekent dit dat er een selectie zal zijn
     als het uw beurt is
     stap dan zo recht mogelijk
     het hoofd omhoog
     toon u zo sterk mogelijk
     dat is alles
     of neen
     wie aangewezen wordt
     zal hier morgenavond niet meer zijn
     er zijn gaskamers
     ieder kan de schoorstenen en de rook
     van de verbrandingsovens zien
     ze vergassen de zwaksten
     de vrouwen en de kinderen
     en ze verbranden hen’

je hoort die man
je gelooft wat hij zegt
maar je hersenen weigeren het te accepteren
want ik had me er geen rekenschap van gegeven

dat de eerste selectie had plaatsgevonden in Kozel
toen de ss’er bevolen had
‘männer raus!  frauen und kinder bleiben!’
wij waren er al die maanden in de kleine kampen
zeker van geweest
dat de vrouwen en de kinderen in andere kampen zaten
wij waren daarvan overtuig
maar die nacht begreep ik
dat de vrouwen onmiddellijk ter dood waren gebracht
samen met hun kinderen
dat er geen kampen waren voor vrouwen met kinderen
en

laten we een moment wachten

voor we verder gaan
zou ik iets willen zeggen over de honger

hoe moet een mens de honger beschrijven?
het is haast onmogelijk

ik herinner me een dag in Sakrau
we moesten kipkarretjes met grind duwen
en ik zei bij mezelf
‘om niet moedeloos te worden
denk ik vandaag aan mijn 12de verjaardag’
ik kan u verzekeren dat het niet mogelijk was
er ook maar één minuut aan te denken
want onmiddellijk was daar weer
die obsessie van de honger
     die de bovenhand nam

’s avonds deelde men een stuk brood uit
voor de volgende ochtend
ik stak dat stuk onder mijn jas
ik maakte mezelf wijs
‘ik heb dat hele stuk niet nodig
ik neem er een klein beetje van voor ik ga slapen
ik kan u vertellen dat die stukjes brood
nooit het ochtendgloren hebben gezien
het hoofd kon niet slapen
zonder te hebben opgegeten wat we bij de hand hadden
dat wil zeggen dat we ’s morgens naar het werk gingen
met enkel wat waterige koffie in onze maag

het rantsoensysteem moest ons verzwakken

maar ook verhinderen
dat we weerstand boden of ons organiseerden
weerstand kwam er van hen
die de wagons losten (zij vonden voedselvoorraden)
die in de gaskamers werkten
die de tanden van de doden uitrukten
de sonderkommandos
maar de grote massa van de gevangenen
was zo uitgehongerd
dat het idee van weerstand
zelfs niet in ons hoofd kon kiemen
onmogelijk
de Duitsers wisten dat
het was wetenschappelijk berekend
er waren wel bewakers
maar hun aantal betekende niets
     vergeleken met dat van de gevangenen
men vraagt zich af hoe het mogelijk was
dat zo’n kleine groep ss’ers
zo’n massa gevangenen kon bewaken
door de honger waren onze hersenen uitgeschakeld
we waren enkel bezig met overleven
‘selbsterhaltungstrieb’  ‘het overlevingsinstinct’
ik herhaal het
op de plaats van ons brein zat een stuk brood

je reinste waanzin
absurditeit
ik weet niet hoe ik het moet zeggen
Kerstmis 1943
het was een zaterdag
de jongeren van jonger dan 20 werden geroepen
ze gaven ons pakjes met snoepjes
het is een ongelooflijk verhaal
tussen de selecties
de snoepjes van Auschwitz
compleet absurd
voor een toneelstuk zou je nooit op het idee komen
het snoepje van Auschwitz!
het leek op een petit beurre
we verdrongen elkaar om zo’n koekje te bemachtigen

er waren veel Polen in Birkenau
ze zaten ook in kamp d
ze mochten pakjes ontvangen van hun familie
vlees kip brood

ze pakten die uit voor onze ogen
terwijl wij stierven van de honger
ik herinner mij een man die riep
het klonk ongeveer zo
     ‘potcheboeye krawièz’
     ‘ik heb een kleermaker nodig
ik ging me aanbieden en vroeg wat er moest gebeuren
‘herstel die lange broek behoorlijk
     en je krijgt een stuk brood’
ik naaide de broek
toen ik ze hem terugbracht bekeek hij ze en zei
‘jij bent net zo goed een kleermaker
als ik commandant ben van het kamp’
maar hij heeft me toch een stuk brood gegeven

hoe moet een mens de honger beschrijven?
dat verschrikkelijk wangedrocht
dat lelijk afstotend hongerend monster
het zit in de maag
het loert naar boven
naar mond en keel

het tiert en knaagt
kruipt met zijn klauwen
langzaam omhoog
vindt niks
het kruipt hoger en hoger
stalen puntige klauwen
klampen zich
alles verscheurend
vast

pijn
pijn in de maag
onophoudend
pijn in de maag
alles verscheurende
pijn in de maag en onderweg
onderweg naar boven
het afschuwelijk beest
z’n puntige stalen spitsen
hebben iets zachts ontdekt
trekken sleuren scheuren
warme grijze massa
eten vreten
alles doet pijn

rukkend scheurend
nog en nog
minder en minder
     weet ik wat ik schrijf
minder en minder
     weet ik wat ik zeg
wazig
een doorschijnend gordijn
glijdt langzaam voor mijn oog

scheurt en trekt de grijze massa
grijze kleverige massa
glijdt naar de maag
naar beneden gestuwd
naar beneden getrokken
door het onnoembaar gedrocht
     honger
          droom brood
grijze massa is verdwenen
de droom van brood verheft zich
abstract brood
abstracte droom van brood
gaat naar boven
van de maag naar het hoofd
van binnen in de maag
naar binnen in het hoofd
de ogen draaien naar binnen
de ogen kijken naar binnen
ze kunnen hun ogen niet geloven
de grijze massa is weg
het abstracte brood heeft de plaats ingenomen
leeg een lege leegte

het beest roept tiert en krabt
het doet pijn
maar het vindt niets meer
er is niets meer
het grote abstracte verse brood
     dat ziet het niet
     het kan er niet aan
     kan er niet aan knagen
     kan er niet aan trekken
     kan het niet verscheuren

honger

concrete alle zinnen bezettende honger
alle zinnen staan op scherp
alle zinnen staan op brood
alle zinnen staan op honger
men ziet honger
     men voelt honger
          men hoort honger
              men is honger
geknaag
uur na uur minuut na minuut
dag en nacht altijd
we waren gek van honger
pijn van honger
stierven van honger
we waren honger
men at zich op langs binnen
buiten niets te zien
langs binnen vrat men zich op

het afschuwelijk beest
wees de weg
het wist de weg
men verkwijnde en stierf
     honger
          onhandige poging
              om honger te vertellen

honger heeft geen verhaal
verhaal benodigt hersenen
hersenen vertellen
waar zijn ze?   ze zijn er niet meer
de ogen keken naar binnen
de ogen konden hun eigen ogen niet gelove
lege leegte grote leegte veel plaats

honger
het beest heeft de grijze massa meegetrokken
verscheurd verteerd
op de grote lege plaats
een groot abstract brood
men sterft van honger
men eet en eet
     men eet en eet
          kauwt en herkauwt
              het grote abstracte warme lekkere brood
                   richting einde

                   de zekere weg naar het einde
                   honger einde
                   de honger gaat voorbij

donkere schaduw
komt voorbij
honger donkere schaduw blijft
de zwarte schaduw overschaduwt alles
overschaduwt pijn
overschaduwt honger
ontneemt de pijn
ontneemt de onmacht
ontneemt de honger

barmhartige schaduw
laat me nog even de grote lege plaat
     bewonderen
waar eens de hersenen waren
barmhartige donkere schaduw
laat me nog even van het onbestaande brood
     dromen
het warme verse onbestaande brood

onzinnig vervaagd gebed
lieve zwarte schaduw
laat me nog even


hoe kan een mens de honger beschrijven?
ik herinner me een selectie
Apter
een jonge Antwerpse vriend
     hij lag in dezelfde brits als ik
huilde
en hij zei me
‘ik ben aangewezen
ze hebben mijn nummer opgeschreven
het kan toch niet
dat ik binnen een paar uur ga sterven!
is dat mogelijk?’

we praatten een tijdje met elkaar
ik probeerde hem te troosten
‘misschien is het voor een transport’
maar we wisten allebei de waarheid
die namiddag werd hij met een paar 100 anderen vermoord

4  vader

toen kwam dinsdag 18 januari 1944

de avond ervoor riepen de luidsprekers weer eens
‘juden gehen morgen nicht zur arbeit’
het was voor ons de zevende of de achtste selectie
we wachtten in de barakken
rond 10 uur moesten we ons uitkleden
iedereen stond daar naakt en bevroren
de ss doktor kwam binnen vergezeld van een ss’er
wij moesten in rijen van 3 voorbij hen gaan
de doktor bekeek elke gevangene
hij vroeg heel kalm aan vader
‘wie alt sind sie?’  ‘hoe oud bent u?’
vader was 46 jaar
‘was für einen beruf haben sie?’  ‘wat is uw beroep?’
hij zei ‘u’
hij zei niet ‘jij
die moordenaar was beleefd
hij droeg witte handschoenen
ik herinner het me perfect
hij wees vader aan
met de vinger
daarna
was het mijn beurt
ik stond naast vader
ik keek naar de ss doktor
ik wist dat vader geselecteerd was
hoe zal ik het zeggen?
ik keek intens
     met alle intensiteit die mij nog restte
naar de ss doktor
dat kon gevaarlijk zijn
want bij hem bestond er
geen enkele norm meer van menselijkheid

ik heb naar hem gekeken
ik weet het niet
ik heb hem gesmeekt
ik weet niet hoe ik naar die arts gekeken heb

maar hij keek mij recht in de ogen
hij wees mij niet aan

de ss’er schreef vaders nummer op een steekkaart

we zaten in barak 19 of in barak 18
soms twijfel ik daaraan
die dag moesten 600 gevangenen
geselecteerd worden voor de gaskamers
dat cijfer was bepaald⁽⁷⁾

in de eerste blokken had de ss doktor
de zieken en de zwakken geselecteerd
dat was niet moeilijk
     aangezien we naakt voor hem moesten staan
maar als hij het vereiste aantal nog niet had
dan koos hij in de laatste blokken
ook mannen die er nog stevig uitzagen
ik herinner me een man in ons blok
hij zag er nog krachtig uit
waarom werd hij geselecteerd?
ik heb er maar één uitleg voor
het aantal was nog niet bereikt

de doktor en de ss’er vertrokken
ik ging weer op mijn bed liggen
omdat wij niet naar buiten mochten

rond 4 uur in de namiddag
luidde de klok

wij waren nog in de barakken en
men kwam de geselecteerden al ophalen
van dit afscheid is me niet zoveel bijgebleven
weet u
misschien heb ik dit moment nog altijd verdrongen
de hersenen accepteren niet dat het afscheid definitief is
wij mochten niet naar buiten komen
we waren ervan overtuigd
dat ze heel snel zouden worden gedood
maar na enige tijd
     luidde de klok opnieuw
          en mochten wij naar buiten

ze zegden ons dat de geselecteerden
nog in kamp d waren

in barak 6
ik ging kijken

de barak werd bewaakt door een ss’er

ik weet niet wat me bezielde
ik durfde die ss’er te benaderen
ik observeerde hem enkele seconden
ik zei hem
‘mein vater ist da drin!  lassen sie mich bitte rein’
‘laat me alstublieft naar binnen’

     waarom heeft hij me binnengelaten?
     omdat ik perfect Duits sprak?
men had hem bevolen dat niemand naar buiten mocht
maar men had hem zeker niet gezegd dat niemand binnen mocht
wie zou daar nu binnen willen gaan?
het was absurd om daar binnen te willen
ik heb hem gesmeekt met mijn ogen
     en ik heb hem aangesproke
was hij geraakt?
hij had een machinepistool
hoe kan een mens dat weten?
ik zal het nooit weten

ik zocht mijn vader
ze waren met 600
ze waren bijna helemaal naakt
ik sprak met vader
     ging weer naar buiten
          en stapte naar de schreibstube het kampsecretariaat

want gewoonlijk was de ss doktor vergezeld
van een gevangene die de nummers noteerde
en werd de lijst op de schreibstube gelegd
ik wilde proberen
vaders nummer te laten schrappen
‘mijn vader is geselecteerd
schrijf het nummer van een dode op de lijst’
de man in de schreibstube antwoordde
‘ik heb de lijst niet ik kan niets doen’

ik ging naar kapo’s
ik ging naar barakchefs die ik niet kende
‘mein vater ist unter den selektionnierten,
geben sie mir etwas zu essen für ihn’

‘mijn vader is onder de geselecteerden
geef mij iets te eten voor hem’
ik kreeg sigaretten
iemand gaf mij soep
een ander gaf me een stuk broo
ik ging weer naar de barak
daarna keerde ik terug naar mijn blok
om een deken te ‘organiseren’⁽⁸⁾
dat ik naar mijn vader bracht
ik weet niet meer hoe ik het gedaan heb
maar het ontbrak niet aan doden
en die hadden geen deken meer nodig
ik bleef bij hem tot ’s avonds
tot ik weer naar het appèl moest

’s anderendaags deed ik hetzelfde
ik vond voedsel en bracht het naar vader
dat heeft 4 dagen geduurd
van dinsdag 18 tot vrijdag 21 januari
het gerucht deed de ronde dat in Auschwitz 1
– wij zaten in Auschwitz 2 Birkenau –
ook een selectie had plaatsgevonden
en dat de geselecteerden terug naar hun blokken mochten
men vertelde dat er discussies waren
tussen de politieke directie en de ss’ers

het was nog nooit gebeurd dat de gevangenen
4 dagen moesten wachten na het moment van de selectie
het was heel uitzonderlijk
ze werden van de lijsten geschrapt
ze kregen eten noch drinken
sommigen werden gek
het was afschuwelijk

de Poolse joodse schrijver
Meilech Herschkowitz
– de ss’ers kenden hem
want op sommige zondagen las hij gedichten voor
hij was ook theaterdirecteur –
opende de deur
en vroeg aan een ss’er om hem te doden
de ss’er schoot hem een revolverkogel door het hoofd
voor de deur

onder die 600 mensen
vonden er onbeschrijfelijke scènes plaats

het duurde 4 dagen en 3 nachten
vader was kalm
hij zat op zijn bed
ik zat naast hem
en weende
er was daar een kleine man
een jood
hij liep bijna goedgeluimd heen en weer
ik vroeg hem waarom
hij antwoordde mij
‘mij zal niets gebeuren
bij elke selectie word ik gekozen
maar ik word telkens weer vrijgelaten’
‘hoe is dat mogelijk?’
hij was heel klein heel mager
hij was een skelet een echte muzelman⁽⁹⁾

als er iemand was onder die 600
die het ‘verdiende’ om daar te zij
dan was hij dat
     vel over been
     hij kon nauwelijks nog rechtop lopen
‘ik moet 10 jaar cel doen
het staat op mijn fiche
ik werd veroordeeld
omdat ik kolen gestolen had
men zal me hieruit halen
omdat ik mijn 10 jaar moet doen
ik zal niet vergast worden’
ik begreep niet wat hij wou zeggen

in de namiddag van de 3de dag
vrijdag 21 januari 1944
kwamen er motorrijders aan
een ss’er ging barak 6 binnen en las 30 nummers
die 30
onder wie die kleine muzelman
en een oude man met een kruk
wiens moeder geen joodse was
die 30 zouden niet vergast worden
zij mochten de barak verlaten

ik ging naast vader zitten
hij keek me kalm aan
hij hield mijn hand vast
ik wist dat het gedaan was

vader zei
‘dit is het lot van ons vol
ik weet dat ik nu moet sterven
ik zou getroost zijn en sereen sterven
als ik wist dat jij er levend uit kwam’

hij herhaalde
‘dit is het lot van ons volk en
wij kunnen er niets aan veranderen’

hij drukte mij tegen zich aan
hij kalmeerde mij

men kwam ze halen
één voor één
ze gingen naar buiten
dan was het vaders beurt
ik ging met hem mee naar buiten
de vrachtwagens kwamen aan
de avondklok luidde

hij omhelsde mij
en zei
‘denk aan de geschiedenis van Jozef en Potifar’

die laatste woorden van mijn vader!
‘Jozef en Potifar’
Jozef zat toch in de gevangenis
en Potifar was het hoofd
     van de gevangenis in Egypte
en er was de vrouw van Potifar
     zij probeerde Jozef in te palmen
maar toen ze hem vastpakt
rukte hij zijn kleed los
     hij ontdeed zich van haar

die laatste woorden van vader
‘herinner u Jozef!’
dat was zo ongelooflijk
hij stond aan die poort
hij wou

ik zal het nooit begrijpen
en vlak ervoor zegde hij nochtans
‘dat is het noodlot van ons volk’

Jozef die zich lostrekt
dat is de goede levenshouding
meester zijn over situaties om zelf te beslissen
vader had een miljoen andere dingen kunnen zeggen
maar hij zei ‘herinner u Jozef’
na dagen wachten op de dood

de vrachtwagen stond voor de poort
de gaskamer was een beetje verder
hij wist alles
en toch heeft hij

het kan niet anders
ja

absoluut
laat ons even overleggen
wat kan het geweest zijn?
trek uw eigen besluit
neem uw verantwoordelijkheid
absoluut
     absoluut

zo’n zin
op de rand van de dood
mijn moeder heeft de tijd niet gehad om iets te zeggen
ze was weg voor we het beseften
maar nu
     na 3 dagen wachten op de dood
          ja

ze stegen moeizaam in de vrachtwagens
ze waren naakt in de kou
ik moet zeggen dat ikzelf maar halfbewust was
ik wist wat er ging gebeuren
en toch kon ik mijn ogen niet geloven
ik wilde het niet geloven

ik stond naast de ss’ers
ze moesten niemand neerschieten
niemand bood weerstand
er was geen weerstand
de mensen waren al dood
de avondklok luidde

ik ben naar mijn barak teruggekeerd

en na ongeveer een halfuur
toen de laatste vrachtauto vertrokken was
mochten we weer naar buiten komen
alles zag er normaal uit
ik ging wandelen
ik zag de rook in de verte
die uit de schoorsteen van het crematorium kwam
ik stapte langs de barakken
in de richting van de poort
vanwaar ik ze had zien vertrekken
en opeens zag ik de secretaris van de schreibstube
die de poort kwam binnengestapt
het was een Franse jood
met wie ik een paar keer gepraat had
ik ging naar hem toe
het was 18 uur het was al donker
ik vroeg hem
alsof ik de bevestiging wilde van wat ik wist
‘vader is vertrokken met de vrachtwagens
wat is er met hem gebeurd?’
hij zei
‘ga terug naar je barak en zeg de Kaddisj’
het gebed voor de overledenen

5 to outsmart it

in de weken die volgden op de dood van vader
     was alles leeg

alles wat we rond ons zagen
alles wat er gebeurde
     die mensen die de één na de ander
     in allerlei omstandigheden verdwenen
          geslagen
              vermoord
ook dat we honger hadden
en dat we bij onszelf konden zeggen
‘morgen is het mijn beurt
     of overmorgen’
we wisten dat elke dag alleen maar uitstel was

alles was leeg

ik was eenzaam
want anderhalf jaar lang waren vader en ik
altijd samen geweest
van ’s morgens tot ’s avonds
en van ’s avonds tot ’s morgens
hij heeft me veel verteld in die maanden
de omstandigheden brachten mee
dat ik geen jongen meer was

hij beklaagde zichzelf niet
ook niet als hij ziek was of oedemen had
omdat klagen de ellende verergert
     en de dood bespoedig
hij sprak de anderen moed in
hij probeerde te blijven hopen
zelfs toen er geen hoop meer was

vader was altijd in mijn hoofd aanwezig
ik had de indruk dat hij over mij waakte
ik dacht eraan hoe hij met mij gesproken had
en ik voelde zijn afwezigheid
     anders
ik voelde een grote eenzaamheid
maar toch kreeg het zoeken naar een stuk brood
     weer de bovenhand
          ook al was er naast me altijd de lege plaats

omdat wij in het kamp d zaten
     een durchgangslager een transitkamp
koos men dikwijls groepen mannen uit die
in andere kampen rond Auschwitz moesten gaan werken
we vormden een voorraad van arbeidskrachten
     waaruit naar goeddunken kon worden geput
voor de vele kleine concentratiekampen rond Auschwitz

in februari besloten de ss’ers
gevangenen naar de koolmijn van Jawischowitz te sturen
een plaats die iedereen vreesde
ik behoorde bij de eerste groep van 320 gevangenen
men bracht ons naar de douches
die dicht bij de gaskamers lagen
en wij kruisten een grote groep Italianen
     er was een klein meisje bij
     met zwart krulhaar

     ze was 4 of 5 jaar
     ze had een pop in haar armen
          ze lachte
     ze sprak met haar papa
     en haar mama droeg een kindje in haar armen
     ze hadden er geen flauw idee van
          dat ze voor hun dood stonden

we namen een douche in een zeer grote zaal
toen kwamen de dokters aanwijzen
     wie het minst geschikt waren voor het werk
zodat men precies aan het aantal van 300 gevangenen zou komen
toen de keuze gemaakt was
gaf men ons nieuwe gestreepte kleren
wij moesten in vrachtauto’s stappen
wij werden opnieuw geteld
wij stonden in rijen van 5
een ss’er had ons geteld
     wij waren met 301
daarna kwam de oberscharführer tot hetzelfde aantal
de telling werd overgedaan door iemand
met een nog hogere rang
     weer telde men 301
toen kwam de konvooichef langs onze rijen
en haalde mij eruit

ik herinner mij dat ik mijn scoutsriem verstopt had
tussen mijn kleren en dat ik als eerste uit de douche was gekomen
in de hoop dat de uniformen nog niet waren gewissel
     zodat ik mijn riem eruit kon halen
heeft de konvooichef mij er daarom uitgehaald?

een ss’er bracht me terug naar kamp d
ik was van de fiches geschrapt
ik wist niet welk bevel de ss’er had gekregen
wij waren vlakbij de gaskamers
zouden ze mij opnieuw inschrijven op de fiches?
ik dacht echt dat het voorbij was
maar ik had hun systeem verkeerd beoordeeld
     ik was niet geselecteerd
     dus behoorde ik nog tot de massa van duizenden gevangenen

wij kwamen voorbij de plaats
     waar ik de groep Italianen had gezien
ze waren dood

naakt en dood
ze lagen verspreid op de koude grond
als ik dit vertel
is daar altijd dat meisje met haar pop
ze waren vergast terwijl wij een douche namen
het had een uurtje geduurd
ze lagen daar op de grond
achter de barak waarin ze vergast waren

terug in kamp d dacht ik
‘vader waakt over mij hij let op mij’
wat wilde dat zeggen
dat ik over mezelf moest waken zoals hij mij opgedragen had?
dat de aandacht die ik voor mezelf moest hebben
     moest beantwoorden aan zijn aandacht?
ik weet het niet

op woensdag 1 maart 1944
werd ik naar Buna-Monowitz overgeplaatst
een concentratiekamp
op 6 kilometer van Auschwitz
Auschwitz 3
ik geloof dat we met 10.000 gevangenen waren
     in Monowitz
het kamp was opgericht voor het bedrijf ig Farben
er werd synthetisch rubber vervaardigd
uit butadieen en natrium
vandaar de naam van het kamp Buna-Monowitz⁽¹⁰⁾

als wij het kamp verlieten
     altijd in rijen van 5
     stond er een orkest opgesteld bij het hek
     het speelde militaire marsen
     wij marcheerden in de pas
     de ss’ers telden ons
     wij vertrokken als genummerde commando’s
     die in de fabriek gingen werken

ik zat in blok 36
het was er vuil
wij werkten aan de restauratie van de barakken
het regende
wij werkten in de modder
wij hadden honge
wij konden ons niet drogen
ik was er slecht aan toe

de kapo’s van de werkcommando’s
die voor de ss werkten
     woonden in blok 4
dat was het prominentenblock⁽¹¹⁾
op zaterdagavond en op zondag was er een concert in blok 4
met als dirigent Harry Spitz
die ik ontmoet had in het revier van Trzebinia
Spitz kende iedereen
de ss’ers de kapo’s
     en kampchef Paul Kozwara
     dat was een gewone misdadiger
     met het nummer 39 op de arm
     wat erop wees dat hij een van de eerste gevangenen in
     Auschwitz was
     nummer 39 droeg altijd een onberispelijk zwart pak

men bleef ver van blok 4
men vermeed het
men was er bang van

u kent de uitdrukking ‘nicht auffallen’  
dat wil zeggen
     anoniem blijven
     zich niet laten opmerken
ik heb dikwijls het tegendeel gedaan
omdat ik zo van muziek houd
ben ik op een avond naar blok 4 gelopen
en ik hoorde de wals uit
Orpheus in de onderwereld van Gounod
het regende hard
ik was doorweekt
ik lag op de grond in de modder
ik luisterde
ik was bijna ‘gelukkig’
opeens greep een hand mij bij de nek
‘was treibst du hier?’  ‘wat doe jij hier?’
ik werd omhooggetrokken
het was de kampchef met het nummer 39
ik wist niet goed welke wet ik had overtreden
‘ich höre nur die musik an’
hij sloeg mij en schreeuwde
‘hau ab!’  ‘maak dat je wegkomt!’
hij liet me gaan

(later
toen ik kok geworden was
zag ik hem vaak in blok 4
ik was toen niet meer bang van hem
want ik werd door een ss’er beschermd
op een dag zei ik tegen nummer 39
‘herinnert u zich nog die concertavond
toen er in de regen iemand naar de muziek lag te luisteren?
u hebt hem bij de kraag gegrepen
wat deed hij verkeerd?’
‘iedereen moet in zijn barak zijn’
‘die gevangene was ik’
dat durfde ik toen antwoorde
het gaf mij een kleine voldoening)
in Buna werkten ook vrije Polen
en een groep Engelse krijgsgevangenen
we mochten niet met hen praten
de ss-chef van de fabriek  de oberscharführer
     heette Rakers(¹²⁾
     een reus van een vent
     een sadist
     met handen zo groot als bordenop een avond
     – wij keerden terug van het werk –
zagen we 3 galgen op de appellplatz staan
de ss’ers hadden bij 3 gevangenen tangen gevonden
en op elke ontsnappingspoging stond de dood

iedereen moest aanwezig zijn bij hun ophanging
de 3 mannen stonden naast elkaar
grote lichten waren op de galgen gericht
het was sinister

Rakers stond daar voor die 3 mannen bij de galgen
toen men het koord om hun hals deed
riep de eerste
     ‘kopf hoch kameraden wir sind die letzte!’
     ‘kop op kameraden wij zijn de laatsten!’
wat de tweede man riep ben ik vergeten
de derde schreeuwde
     ‘es lebe die freiheit!’
     ‘leve de vrijheid!’

en toen de valdeur geopend werd
op het moment dat het lichaam viel
greep Rakers die man bij de enkels
hij lichtte hem op om zijn doodstrijd te verlengen
alsof hij duidelijk wilde maken
‘in mijn aanwezigheid spreekt men het woord vrijheid niet uit’

bijna dagelijks reed Rakers ’s avonds met een fiets
van barak naar barak om te zien
of er geen eten lag
     dat van buiten het kamp kwam
wee diegene die betrapt werd
als wij hem tegenkwamen
en we vergaten onze muts af te nemen
dan sloeg hij ons met één klap tegen de grond

op een morgen
het was in de maand mei van 1944
kwamen wij zoals gewoonlijk in lange rijen van 5
naar het hek
daar stond Rakers
     leunend op zijn fiets
hij wenkte mij
     ‘komm hier!’

6 trein van de dood

later
– en ik ga nu eindelijk vertellen hoe ik kok werd –
op vrijdag 15 of zaterdag 16 september 1944
keerde ik terug van de fabriek
en daar stond Rakers
– die rapportführer was geworden
de nummer 2 van het kamp –
naast het orkest dat bij de kampingang speelde
het kamp lag wat lager dan de fabriek
wij stapten en van ver al
had ik zijn imponerend silhouet gezien
hij droeg witte handschoenen
ik wist dat hij me zocht te midden van die menigte
ik voelde het

toen hij me zag
deed hij teken om de rij te verlaten
hij kwam van het verhoog
en ik bleef voor hem staan
‘von morgen an arbeitest du in der küche’

‘vanaf morgen werk jij in de keuken’
ik antwoordde hem
‘herr rapportführer seit ich mit ihnen gesprochen habe
habe ich eine andere arbeit  mir geht es besser’
‘sinds ik met u heb gesproken heb ik ander werk
het gaat beter’
terwijl hij me aankeek antwoordde hij
‘der winter näht ab heute wirst du in der küche arbeiten
heute nacht wird jemand kommen und dich wecken
in welchem block bist du?’
‘de winter nadert vanaf vandaag werk jij in de keuken
vannacht zal iemand je komen wekken
in welk blok zit je?’
‘in block 36...’  ‘...en mijn nummer is 160275’
‘um 3 uhr bist du in der küche’ 

     hij drong aan
     ‘der winter kommt’ 
     weet u
     uit zijn mond klonk dat hallucinant

die nacht
om 3 uur ’s morgens
kwam iemand me wakker schudden in blok 36
iedereen sliep
het was pikdonker
hij bracht me naar de keuken
en vroeg me hem te helpen
     een zware ton aardappelen op te heffe
die aardappelen moesten in een schilmachine
maar ik had er de kracht niet voor
de ton woog meer dan ikzelf
ik liet ze vallen en kwetste me
een stuk van een vingernagel was uitgerukt
het bloedde
men riep er een dokter bij die er een verband om deed
‘gehe schlafen’ 
’s morgens nam de chef van de vleesafdeling
mij onder de arm
‘men weet niet wat er gaat gebeuren
de oorlog zal niet eeuwig duren
maar kom maar mee’
er hing astronomisch veel vlees
in de koelruimte
ik had al zo lang geen vlees meer gezien
hij sneed een portie af en zei

‘ga naar de keuken en gooi dat stuk in een van je ketels
en als het weer naar boven komt mag je het opeten
eet enkel wat ik je geef’
het was een stuk vlees van meer dan een kilo
zoveel vlees had ik de hele 2 jaar in de kampen
     nog niet gehad

als kok mocht ik naar blok 4
ik zag
echte bedden
het ene naast het andere
witte lakens op de bedde
dekens
elk bed had een lamp
naast elk bed stond een kast
ik keek ernaar
het leek een koninklijk paleis
‘hier ist dein bett’

ik mocht een douche nemen
een fantastische douche
wat er allemaal door mijn hoofd ging
later toen ik op mijn bed lag
het was al te gek

nummer 39 de lagerälteste
kwam als een onweer de keuken binnen
hij kwam op me af
     rolde de mouw van mijn jas op
          en las mijn tatoeagenummer
‘160275 was macht der in der küche?’
de kapo van de keuken antwoordde
‘Rakers hat ihn uns gebracht’
op slag was de tierende nummer 39 niemand meer
ik herinner me hoe hij afdroop
hij zei geen woord meer
hij wist dat men geen vragen moest stellen
omtrent een beslissing van Rakers

ik maakte soep klaar in 3 ketels van 300 liter
de porties waren heel strikt gereglementeerd
maar ik mocht naar eigen keuze kruiden
ik zie nog altijd die grote potten met kruide
we moesten de lege kookpotten
met grote metalen borstels afwassen
en ’s avonds moesten de keukens kraaknet zijn

de gevangenen kregen amper iets te eten
maar alles moest net zijn en op zijn plaats staan
dat was een obsessie
ik herinner me dat we af en toe een ketel soep
voor blok 4 zetten en dat we de gevangenen soep gaven
in ruil poetsten zij onze schoenen
die mensen kregen dan echt degelijke soep

ik vergeet nog dat men mij de eerste dag
naar een magazijn bracht
waar kasten met kleren stonden
men gaf me 3 witte uniformen
ondergoed hemden kousen en witte schorten
en leren schoenen op mijn maat
zakdoeken
ik onderging een metamorfose

     en beetje bij beetje
     werd ik weer normaal
     kreeg weer mijn normale gewicht
     mijn hersenen begonnen opnieuw normaal te werken
     de helderheid en het vermogen om te redeneren
     kwamen terug
     ik zag weer onrechtvaardigheden

ik herinner me een kapo
die mensen sloeg zonder de minste reden
ik ging naar hem toe
‘waarom sla je die man?’
‘wat heb jij te zeggen?’
ik duwde hem in een waterreservoir
een zeer grote kuip die moest dienen in geval van brand
de kapo durfde niet te reageren
hij was bang van mijn witte uniform
en van mijn stevige gestalte
als ik in de buurt was
werden de gevangenen minder geslagen
omdat men wist dat Rakers mij had uitgekozen
wat een geluk heb ik gehad!
wat een groot geluk!
ook al heb ik het een handje geholpen
wij waren met een twintigtal koks
voor duizenden gevangenen
ik kon mij niets beters wensen
de koks waren bijna allemaal Duitse gevangenen
maar ik meen me te herinneren
dat er ook een Fransman was

hij was chef-kok geweest op het schip de Normandie
de andere koks waren al heel lang gevangenen
niemand van hen had een nummer
dat uit meer dan 4 cijfers bestond
ik at verfijnd voedsel
dat bestemd was
voor de ss-commandant van het kamp

op een dag
was ik bezig een kookpot schoon te maken
terwijl anderen de vrachtwagens aan het lossen ware
een jonge ss’er kwam achter me staan
en gaf me een slag
met een gummiknuppel
doorgaans sloeg men niet in de keuken
maar ik begreep dat hij wilde dat ik meehielp
bij het lossen
dat heb ik dan ook gedaan
ik ging opnieuw bij de ss’er staan
ik keek hem onbevreesd aan
omdat hij op de laagste trede stond van hun hiërarchie
hij had me zonder reden geslagen
want ik was aan het werk
hij zei
‘kom’
wij gingen naar de kelder
we waren maar met ons tweeën
hij sprak Frans
kwam hij van de Elzas?
‘ik ga je een vraag stellen
en jij zult me eerlijk en zonder schrik antwoorden’
‘ja’
‘toen ik je sloeg wist ik dat ik het niet had moeten doen
maar zeg mij wat had je gedaan
     als je had kunnen reageren?’
dat was bijna zoveel als zijn excuses aanbieden

ik durfde hem te antwoorden
‘jij hebt me geslagen en ik ben weer opgestaan
als ik jou had geslagen was jij niet weer opgestaan

toen hij mij die vraag stelde
zag ik duidelijk dat ik mocht antwoorden
het was zonderling
hij wilde weten hoe ik hem achtte

op een dag
ik geloof dat het in september of oktober van 1944 was
ja
want ik werkte al een tijdje in de keukens
besloot de kampleiding
de derde verjaardag
van het kamp Buna-Monowitz te vieren
er werd een grote tent opgetrokken
in een hoek van het kamp
met zitbanken voor ongeveer 2.000 personen
2 dagen lang werkten de gevangenen
om een gat te maken
dat moest dienen als orkestbak
en er werd een podium gebouwd

alles was klaar
voor een prachtig feest ter ere van Buna
het geluk viel ons echt in de schoot
de ‘genodigden’ op het feest
moesten immers correct gekleed zijn
we waren de bevoorrechten in het kamp
tijdens dat feest speelde het orkest ik weet niet meer wat
Beno Klein uit Brussel imiteerde Charlie Chaplin
de films van Charlot waren verboden in nazi-Duitsland
maar de imitatie was zo geslaagd
dat de Duitsers tranen lachten
er waren acrobaten
een stukje musical
het ontbrak niet aan artiesten in het kamp
op zeker ogenblik werd ik geroepen
‘Toshek waar ben je?
je neef Schloïme is hier’

     in een vuile barak
     ziek
     net een skelet
     zat Schloïme
     hij had in de koolmijnen van Jawischowitz gewerkt
     men had hem aan de nieren geopereerd
     ze hadden hem als proefkonijn gebruikt
     zijn wonde was geïnfecteerd

     ik bracht hem te eten
     daarna ging ik naar de schreibstube
     om ander werk voor hem te vragen
     ik ging naar de kapo van Schloïme

     en gaf hem ook te eten
     opdat hij ermee zou instemmen
     dat Schloïme van werk veranderde
    
     hij werd naar het maler-kommando verplaatst
     het commando van de schilders
     hij moest in grote letters
          ‘rauchen verboten’
     schilderen
     de kapo ontzag hem
     want ik gaf Schloïme eten voor hem mee
     na 3 maanden was hij nog niet klaar
     met de eerste 2 letters
     maar hij kwam weer op krachten
     dat was het verschil tussen leven en dood

ik kon het gedrag van bepaalde kapo’s beïnvloeden
door hen extra-rantsoenen brood te geven
wij waren bevoorrechten
uiteindelijk was de handel met Rudi niet meer nodig
ik gaf hem alles te eten wat hij maar wou
de rollen waren omgekeerd
ik liep een groot maar berekend risico
ik deed het heel bewust
voedsel geven aan een kapo of een gevangene
was een grove overtreding
het was een diefstal

en ik kon veroordeeld worden tot een straf
zelfs tot de doodstraf 

goed
ik kom terug op het feest
op wat ik het hoogtepunt van het feest zou noemen
er kwam een man met rood haar en een bril
het was een Duitse jood
de directeur van de schreibstube
hij ging op het podium staan
en begon een lange speec
hij schilderde de geschiedenis van het kamp
met de bouw van de fabrieken
hij herinnerde eraan hoe alles aanvankelijk
niet veel te betekenen had
er waren toen misschien 300 of 400 gevangenen
om de barakken voor de nieuwelingen te bouwen
en hij haalde precieze cijfers aan

hij sprak van de uitbreiding in het tweede jaar
hij bracht hulde aan de directie van het kamp
aan de discipline van de ss’ers
en op zeker ogenblik zei hij
‘wij zijn momenteel met meer dan 6.000
en wij hopen als alles goed gaat
dat wij in de nabije toekomst
het kamp nog zullen kunnen vergroten
en de capaciteit ervan verdubbelen’
die man was er trots op
     dat hij de secretaris was van een kamp
          dat misschien 100.000 gevangenen kon opnemen
en toen applaudisseerde iedereen
het gebeurde allemaal
alsof men vergeten was waar men was
     wat men deed
          en wat er gebeurde
ik luisterde naar die toespraak
precies zoals u ze nu van mij hoort
ik was in staat om te oordelen
dat die kerel volkomen geschift was

in de keuken konden wij kranten leze
we wisten dat er een Russisch offensief was ingezet
tijdens de nacht van woensdag 17
op donderdag 18 januari 1945
hoorden wij kanonschoten en bombardementen
op donderdag 18 januari
gingen de gevangenen niet naar het werk
zij bleven op de appellplatz
ik was in de keuken
niemand begreep goed wat er gebeurde
de uren verstreken
de ss’ers waren nerveus
het was zeer ongewoon
rond 5 of 6 uur in de namiddag
klonk het
‘dieses lager wird evakuiert’
‘dit kamp wordt geëvacueerd’

het was nacht
toen wij Buna-Monowitz verlieten
de mensen hadden niets
ik had een mantel

ik moet nog zeggen dat Rudi
omdat hij kapo van het naaiatelier was
een gestreept uniform voor mij had laten maken
op maat en van een zeer goede kwaliteit
want er waren stoffen van diverse kwaliteit
mijn pyjamavest was met zijde gevoerd
dezelfde zijde waarmee de jas gevoerd was
van Schwartz de ss-commandant van het kamp
vandaag moet ik daarom lache
en voor de winter had Rudi mij
een warm gestreept pak bezorgd
ik had zelfs zakdoeken

overal in de omgeving was het echt afschuwelijk
en in de keuken was er luxe
ja

de ss’ers liepen in alle richtingen
om ons naar de uitgang te leiden
zij tierden
het was een echte troep

wij begonnen te stappen
het vroor dat het kraakte
wij bestierven het van de kou
ik had de tijd gehad
om uit de keuken een zak van 5 kg kristalsuiker
mee te nemen
ik liep naast Schloïme en naast Rudi
zij ondersteunden mij
ik sliep waar ik liep
omdat ik de voorbije nacht had gewerkt
ik was nochtans niet zwak
integendeel ik had allang mijn gewicht herwonnen
maar het lag vooral aan mijn leren schoenen
zij waren goed om van blok 4 naar de keuken te gaan
maar in die sneeuw waren ze vreselijk
en de ss’ers doodden al diegenen
die treuzelden
zich uit de rangen verwijderden
of vielen
om de 30 seconden werd er geschoten

weet u
de ss-escorte was dunbevolkt
misschien 200 man
meer was niet nodig

we hebben ongeveer 24 uur gemarcheerd

rond middernacht kwamen we in Gleiwitz aan
bij het grote station daar
ik herinner me die sombere wagons
ik herinner me ook
     dat de ss-commandant van het kamp
     gevangenen die zich wilden verstoppen
     afmaakte met een revolverschot
     dat gebeurde toen wij in de treinen klommen
     het beeld van commandant Schwartz
     en van de vlam uit zijn revolver
     die oplichtte in de nacht
     staan op mijn netvlies gebrand

ik moet zeggen dat wij op die trein
     ongeveer met 7.500 gevangenen zaten
we werden telkens met 120 in een wagon geperst
het waren veewagons
     waarin plaats is voor 8 paarden
          wij waren met 120
je kon geen vin verroere
     in die wagons zonder dak
          met metalen wanden van 2 meter hoog

op elke wagon met gevangenen
     volgde een overdekte verwarmde wagon
          in elke hoek daarvan
              stond een ss’er met een machinegeweer
              die ons door een kleine opening
              in het oog hield

wij kregen niets te eten of te drinken
de koude was ontzettend
het sneeuwde
wij stonden allemaal recht
sommige gevangenen werden gek
zij beten hun buren in de keel
ze waren uitgehongerd
men heeft er overboord moeten gooien
sommigen probeerden met een doosje
aan een stukje touw
een beetje sneeuw te scheppen
maar de ss’ers schoten op hen

na de tweede nacht

bij het krieken van de dag
stopte de trein
wij moesten de doden overbrengen
naar de achterste treinwagons
de overlevenden moesten vooraan in de trei

ik kan zelfs niet zeggen
dat het een afgrijselijk werk was
want de levenden waren ook doden
ik spreek niet van mezelf
ik was een uitzondering
het duurde 10 dagen en 10 nachten
10 dagen zonder eten
er was niets
dag na dag werden de achterste treinwagons
gevuld met lijken

ik was samen met Rudi mijn neef Schloïme
Mörzel Baruch en nog een vriend
Rudi was weer een gewone gevangene
er waren geen kapo’s meer in die trein

geen gegradueerden geen bevoorrechten
er waren de ss’ers en wij
de zak suiker werd verdeeld
en we slikten wat sneeuw als de trein stopte
we sprongen zuinig om met de suiker
omdat we niet wisten
hoelang het transport zou duren
maar de anderen hadden enkel de sneeuw

zij vielen
zij stierven als vliegen
in het kamp was de soep niets waard
maar ze hield ons toch in leven
’s winters lag de rijm op de muren van de barakken
maar toch waren we een beetje beschut
in die trein was er niet
ik zeg het u
niets
men stierf van kou
van honger
men stierf van uitputting
van ziekte
men stierf van alles
men stierf van sterven
een schimmenkonvooi
     van mensen die amper 35 kg wogen
een doodskist op wielen
naast je achter je voor je
was er de dood
je sprak met iemand
en het ogenblik daarna
was hij er niet meer
je sprak met doden
de trein werd bewoond door de dood

die reis duurde 10 dagen en 10 nachten
niet omdat de trein de hele tijd reed
maar omdat hij ook stopte
om militaire konvooien te laten passeren
of omdat er bombardementen waren

op een morgen
stond de trein stil in een station
in het noorden van Duitsland
er was een voetgangersbrug
die zich toevallig boven onze wagon bevond
ik was helder van geest

al had ik tijdens dat transport veel gewicht verloren
ik zag op die loopbrug jongeren tussen 12 en 15
die misschien naar school gingen
ze bleven staan om naar ons te kijken
ik kan u zeggen
dat de wagons met de levenden
even afschuwelijk waren om te bekijken
     als die met de doden
de levenden hadden het niet beter dan de doden
ze waren dood van last en ellende
verstard en verkrampt
de levenden waren net skeletten
die zich nog konden bewegen
zo was het
het was onmogelijk om hen aan te kijken

die jongeren op de loopbrug keken naar ons
ze spotten met ons
ze wezen ons met de vinger aan
ze riepen er hun vrienden bij
‘schaut euch diese juden an’
‘kijk naar die joden daar’
ze schreeuwden verwijten
die ze in de Stürmer hadden kunnen lezen

het is een beeld dat ik niet kan vergeten
ieder die zo’n schouwspel te zien krijgt
zou moeten vluchten en braken
hij zou ziek zijn van wat hij te zien kree
maar die jongeren lachten
hoe kan men jongeren grootbrengen
die de aanblik kunnen verdragen van wat
hen heel hun leven zou moeten achtervolgen
hen zou moeten beletten te slapen?

hoe was dat mogelijk?
want wij
wij waren daaraan gewoon geraakt
maar voor hen moest dat onhoudbaar zijn

ik ben geen rechter
maar ik kan u zeggen dat velen stopten
om ons spottend te bekijken

wij kwamen in Dora aan
in het noorden van Duitsland

de ss’ers lieten ons uitstappen
ik herinner me het kleine aantal overlevenden
dat heeft me getroffen
we waren nog
met ongeveer 1.000 overlevenden
misschien 1.100
dat was van geen tel voor de ss’ers
wat telde was het exacte aantal geëvacueerde gevangenen
dood of levend

wij stortten ons op de drank
die de gevangenen daar ons gave
flessen van 3 of 4 liter
ik heb misschien 10 liter gedronken
en de anderen ook
water!
water!
leven
wij waren volledig uitgedroogd

7 Dora

men bracht ons onder in een enorme zaal
de film- en theaterzaal van het kamp
1.100 gevangenen
opeengepakt de een tegen de ander
er was elders geen plaats
aangezien er nog andere konvooien aankwamen
uit geëvacueerde kampen
er lag stro op de grond
men gaf ons het bevel op de grond te gaan zitten
ik dacht dat het onmogelijk was
     in die omstandigheden te slapen
op het podium stond een grote tafel
daarop legden de nazi’s broden om uit te delen
     wij konden het podium niet op
     dat zou tot oproer hebben geleid
     kunt u het zich voorstellen
     al die broden voor uitgehongerde mensen
     het was alsof we de goudreserves
     van de nationale bank zagen

ze sneden het brood in stukken
en in een lange rij achter elkaar aan
gingen we ons stuk brood halen

ook ik kwam bij het podium
ik zei tot die Duitser
‘in Buna ben ik kok geweest
ik zie dat hier niets te koken valt
als u het me toestaat
zou ik alles willen schoonmaken
als u klaar bent met de bedeling
de kruimels wegvegen
zodat alles netjes is’
‘was willst du?’
‘ik wil niets
maar laat me op de tafel slapen’
‘in orde’
en
toen de bedeling voorbij was
klom ik op het podium
ik verzamelde de kruimels
en later toen de lichten gedoofd waren
legde ik me te slapen op de tafel
ik rolde mijn jas op en maakte er een hoofdkussen van
beneden schreeuwden de mensen
ze waren ziek
ze stierven
ze urineerden en deden hun behoefte ter plekke
als iemand rechtstond trapte hij op zijn buurman
en ik lag daar op die tafel
een koninklijk bed
en ik at kruimels

in Dora werden de v1’s en v2’s gemaakt
het was een top-secretfabriek
we werkten in werkplaatsen
verborgen diep in het gebergte
de ateliers waren in de bergen uitgehouwen
ze waren met elkaar verbonden
via galerijen en tunnels
die men ‘stollen’ noemde

in Dora was mijn nummer 108724

Rudi was daar niet meer
hij was verdwenen

we hadden mekaar uit het oog verloren
     bij het verlaten van de wagons
Rudi
waar was hij?  ik weet het niet
het stemde me triest
we waren dikke vrienden geworden
en ik was zo gewoon geraakt aan zijn aanwezigheid
weet u
wij praatten over alles
en nu was hij er niet meer
in het kamp was er een bewaker
     een arbeitsdienst
hij droeg een olijfgroen ongestreept pak en laarzen
ik had nog nooit zo’n uniform gezien
op zijn uniform droeg hij het groene teken
van de bandieten
er was geen arbeitsdienst in Auschwitz of in Buna
hij selecteerde de mensen om te gaan werken
in de fabrieken waar de v1’s en v2’s gebouwd werden
het geheime wapen waarmee Hitler het tij wou keren
men sprak die namen
     ‘v1 en v2’
          zelfs niet uit
het was top secret
er heerste een ijzeren discipline
en als iets niet functioneerde zoals voorzien
werd degene die verantwoordelijk was beschuldigd van sabotage
en ter dood gebracht
het was hels

     op een dag werden er 10 gevangenen
     ter dood veroordeeld
     ze werden verdacht van sabotage
     de ss’ers hadden 10 koorden
     aan een zware ijzeren staaf geknoopt
     ze maakten een strik rond de hals van die gevangenen
     daarna werd die staaf opgetild door een kraan
     zo werden ze opgehangen
we moesten allen staan toekijken

in de maand maart zat onze groep nog altijd
in die filmzaal
het is me gelukt om me gedurende een maand
in die zaal te verbergen
ik heb toen niet gewerkt
in het kamp was het een pagaille

het gebrek aan organisatie verergerde met de dag
omdat er steeds nieuwe gevangenen bijkwamen

op een dag selecteerde de arbeitsdienst
300 gevangenen
ik was 1 van hen
men bracht ons naar de appellplatz
een zeer grote plaats
wij wisten dat we naar Ellerich zouden gestuurd worden
een plaats in het gebergte
om nieuwe tunnels te graven
in Ellerich waren er elke dag gewonden en doden
van daar keerde haast niemand terug

we stonden dus op de appellplatz
dichtbij de barakken van de kommandantur
en de ss’ers begonnen de nummers in te schrijven
van diegenen die naar Ellerich moesten vertrekken
ik stond ongeveer in het midden van de groep
naast mij stond een Tsjechische vriend
ik zei bij mezelf
‘als Rudi nu voorbijkwam
zou hij me kunnen helpen om te ontkomen
aan dat werk’
ik wilde niet naar Ellerich
de chef kwam steeds dichterbij
en ik week achteruit
rij na rij
ik zette alles op alles
zolang mijn nummer niet op de lijst was ingeschreven
was er hoop
om te ontsnappen aan dat transport
toen zag ik Rudi voorbijgaan
hij liep heel kalm
ik riep hem
maar niet te luid
onze blikken kruisten elkaar
van ver
van ver
het was alles
ik kon me niet bewegen
ik had het recht niet
zijn blik was van staal
hij ging weg
durfde hij niet?  ik weet het niet
het is de laatste keer dat ik hem gezien heb

ik had gehoopt dat hij iets kon doen
dat was waarschijnlijk een illusie
in Buna had hij kunnen ingrijpen
maar hier was hij ongetwijfeld niets meer

ik heb hem niet meer teruggezien
is hij gestorven in Dora?
sterven was niet moeilijk
hij was wel een ‘ervaren’ gevangene
maar toch kon er van alles gebeuren

mijn Tsjechische vriend en ik
gingen van rij naar rij
we waren bijna bij de laatste rij
achter ons
ik wil zeggen tussen ons en het ss-bureau
was er een vrije ruimte van ongeveer 20 meter
ik zag de ss’er naderen
en ik had de indruk dat de dood op me afkwam
ik nam mijn makker bij de hand
en wij stapten recht naar het ss-bureau
ik marcheerde zo kordaat
dat men had kunnen geloven
     dat we in opdracht gingen
ik ontvluchtte de dood
want ik had mezelf de vraag gesteld
‘wat zullen ze doen als ze me pakken?
ze zullen me naar Ellerich sturen
maar ik ben al bijna in Ellerich
ze kunnen me dus niet erger straffen’
mijn vriend was bang
nog altijd even vastberaden
gingen we de ss-barak binnen
er waren gangen en deuren
we doorkruisten ze alsof we het gebouw kenden
en we liepen aan de andere kant weer naar buiten
tussen de barakken was er beplantin
daar hebben we ons de hele dag verstopt

van ver zag ik de ss’er marcheren
ik was bang dat hij ons zou betrappen
voor het konvooi vertrokken was
hoe heb ik zoiets aangedurfd?

ik heb mijn Tsjechische vriend teruggezien in Praag
in 1947

op een keer
vroeg een ss’er wie van ons talen kende
‘hier zijn bladen
schrijf daar de talen op die je kent’
ze hadden vertalers nodig
want de konvooien kwamen van overal
uit alle hoeken van Europa
men gaf mij een blad
daarop schreef ik de talen die ik kende
Frans Vlaams Belgisch Waals Nederlands Hollands
Luxemburgs Jiddisch Hebreeuws Engels Duits Pools
Russisch Aramees
kortom ik herinner me dat ik een lijst had
     van wel 13 of 14 talen
voor België alleen al had ik er 5 of 6
hoe heb ik het aangedurfd?
in een flits schoot het door mijn hoofd
voor mij zit ‘een god’ die alles weet
tegenover hem staat een ‘niemand
hij die alles is en alles weet
– zijn kennis zit in zijn revolver –
zal zich toch niet verlagen
om aan ‘niemand’ een vraag te stellen
‘wat is Waals?’  bijvoorbeeld 
en daarmee toegeven dat hij iets niet weet?
de ss’er kende de woorden Waals of Nederlands niet
ik werd dus gekozen
ik sloeg alle records

u herinnert zich de toespraak
ter gelegenheid van het driejarige bestaan van Monowitz
die waanzin
maar in Dora moest men echt het kamp uitbreiden
want er was geen plaats meer
om te beginnen moest de prikkeldraad
rond het kamp verplaatst worden

de gevangenen moesten de betonblokken breken
waarin de betonnen palen geheid waren
om die palen eruit te halen
moesten we eerst
rond de betonnen sokkels graven
en die breken met mokerslagen
de moker woog even zwaar
als de man die hem moest hanteren